Tenga Rinpocze - Wskazówki dotyczące praktyki dharmy w krajach zachodnich

 

Tenga Rinpocze

Buddha powiedział, że jakość praktyki zależy przede wszystkim od motywacji. Tym, co sprawia, że praktyka jest owocna bądź nieskuteczna i co decyduje, że działania są dobre bądź szkodliwe – jest motywacja.

Sytuacja na zachodzie jest taka, że ludzie muszą się podjąć jakiejś pracy. Większość ludzi musi w życiu pracować, zaś niektórzy działający w ośrodkach ludzie bardzo ciężko pracują. Kiedy się pracuje, można praktykować. Ważną rzeczą jest wówczas motywacja, gdyż to właściwa motywacja sprawia, że nasza aktywność jest pozytywna. Dharmę powinniśmy zintegrować z naszą światową aktywnością.

Gdy budzimy się rano, powinniśmy myśleć, że nasz lama znajduje się na szczycie naszej głowy. Możemy medytować, iż przebywa tam w postaci jidama lub innej. Wyrażamy silne życzenie, aby wszystko, co będziemy robić, każda nasza aktywność tego dnia pozostawała w zgodzie z Dharmą, chcemy, aby przyniosła pożytek innym istotom.

Dalej, na przykład wtedy, kiedy idziemy do pracy, możemy medytować, że nasza forma jest formą jidama. Możemy nieustannie wizualizować jidama. Wyjaśnia się to jako właściwy sposób medytacji procesu stwarzania. Jak to robić? Jeśli na przykład naszym jidamem jest Tara, wówczas myślimy, że stajemy się Tarą, w jednej chwili utożsamiamy się z nią. Nawet

jeśli nie możemy w pełni medytować nad jej kolorem, nad różnymi jej ozdobami i symbolami, wówczas samo tylko utożsamienie się w jednej chwili z Tarą, myślenie o sobie jako o Tarze, będzie czymś właściwym, będzie medytacją.

Zielona Tara

Innym sposobem praktykowania procesu stwarzania w medytacji jest myślenie, że w jednej chwili nad szczytem naszej głowy pojawia się Tara, Czenrezig lub jakikolwiek inny jidam. Trudno jednak będzie nam utrzymywać świadomość tego przez cały czas i bez przeszkód pozostawać w takiej medytacji. Czymś naturalnym jest powtarzanie mantry, jeśli jedziemy do jakiegoś miejsca albo znajdujemy się w pracy. Jest to równoważne z sytuacją podczas sesji medytacyjnej, kiedy praktykujemy powtarzanie mantry. Jest to sposób powtarzania w czasie aktywności. W tym rodzaju praktyki nie możemy używać naszej mali, nie możemy liczyć ilości powtórzonych mantr, lecz nie potrzebujemy tego. Jeżeli nie liczymy ilości mantr, to w chwili śmierci otrzymamy rezultat dokładnie takiej ilości mantr, jaką powtórzyliśmy, nawet jeśli nie wiemy jak wiele ich było. Jeśli już wykonujemy jakąś pracę, powinniśmy myśleć, że naprawdę chcemy, aby ta aktywność przyniosła pożytek innym istotom. Z tą tendencją wykonujemy pracę.

Jeżeli chodzi o aktywność w ośrodkach, trzeba wiedzieć, że prawdziwą aktywnością Dharmy jest pomaganie w pracy ośrodka. W ośrodku można organizować wizyty lamy. Gdy przybywa lama, wielu ludzi ma możliwość kontaktu z nim, może usłyszeć jego nauki i wyjaśnienia. Jest to coś, co przyniesie pożytek na ich ścieżce.

Kiedy XVI Karmapa odwiedził Europę, bardzo podkreślał znaczenie ośrodków Dharmy. Mówił o potrzebie tworzenia ośrodków Dharmy, o tym, jak ważne dla ludzi będzie posiadanie ośrodka. Było tak dlatego, ponieważ XVI Karmapa widział wtedy, że Dharma będzie w stanie rozprzestrzenić się i rozwijać poprzez ośrodki, tak jak dzieje się to obecnie i że będzie to ogromnie pożyteczne dla wielu ludzi. 

XVI Karmapa

Obecnie XVI Karmapa nie znajduje się między nami w swej formie nirmanakaji, lecz możecie być pewni, że jego umysł mądrości wie dokładnie, co się dzieje i jak działają ośrodki i doceni wykonaną dla Dharmy pracę.

Podczas pracy w ośrodkach będą powstawać różne konflikty, pojawią się ludzie, którzy będą mieli trudności w swych kontaktach i współpracy z innymi, będzie wychodziła na jaw agresja. Jeśli tak się wydarzy, powinniśmy naprawdę zrozumieć, że jeśli ogarnie nas gniew i wskutek tego zaczniemy popełniać negatywności, będzie to coś bardzo negatywnego i naprawdę szkodliwego. Wówczas powinniśmy ćwiczyć naszą cierpliwość. Naucza się, że jeśli jesteśmy w stanie zachować cierpliwość w tego rodzaju sytuacji, wówczas oczyszczamy całe wieki negatywnej karmy. Skoro musimy regularnie jeść, bardzo dobrze będzie, jeśli możemy z naszego jedzenia uczynić ofiarowanie. Ogólnie, bardzo dobrze jest, jeśli jesteśmy w stanie czynić ofiary, lecz jeśli nie możemy robić tego w sposób rytualny, wtedy po prostu w naszym umyśle ofiarujmy jedzenie. Czynimy z niego dar, co jest czymś bardzo pozytywnym, a także sposobem nagromadzenia dobrych wrażeń. Kiedy na przykład znajdujemy się w drodze, możemy myśleć, że po naszej prawej stronie jest Buddha, sangha, nasz rdzenny lama i nasz jidam. Chodzenie będzie wtedy rytualnym okrążaniem naszego rdzennego lamy. Wtedy całe nasze chodzenie stanie się praktyką dharmy. Jeśli zaś widzimy coś bardzo pięknego, jak ogród kwiatów lub inną miłą i atrakcyjną rzecz, wtedy w naszym umyśle przekształcamy to w ofiarowanie mandali dla Trzech Klejnotów. Jest to sposób nagromadzenia dokładnie Tych samych dobrych wrażeń, jakbyśmy w rzeczywistości ofiarowali to wszystko. Bardzo dobrze jest, jeśli wieczorem mamy możliwość praktykowania sesji siedzącej medytacji, bez względu na to, czy to nad czym medytujemy, to szine, czy coś innego. Bardzo pożyteczne będzie, jeśli w czasie weekendów mamy możliwość przyjścia do ośrodka, praktykowania medytacji i śpiewania pudży*. Pod koniec dnia powinniśmy zastanowić się nad tym, jaki był ten dzień. Jeśli odkryjemy, że był to dobry dzień, to znaczy, że nie poniósł nas gniew, że nie mieliśmy jakiejś specjalnie silnej negatywnej emocji ani negatywnego czynu, powinniśmy być z tego szczęśliwi, cieszyć się tym. Wtedy również powinniśmy podzielić się dobrymi wrażeniami. Podejmijmy silne życzenia i pragnienia, w których będziemy chcieć, aby dobre wrażenia dotarły do innych istot i przyniosły im pożytek i Przebudzenie. Jeśli zaś odkryjemy, że uczyniliśmy coś negatywnego, że gniewaliśmy się i mieliśmy jakieś tego typu problemy, wtedy powinniśmy to rozpoznać. Musimy zrozumieć, że nie jest to dobre. Musimy sobie wtedy obiecać, że w przyszłości porzucimy takie czyny. Powinniśmy oczyścić się powtarzając mantrę Dordże Sempa. Szczególnie ważne jest złożenie samemu sobie przyrzeczenia, że w przyszłości nie będziemy ponownie tego czynić. Bardzo dobrze jest, jeśli podczas zasypiania będziemy medytować nad znajdującym się w naszym ośrodku serca lamą lub jidamem. Koncentrujemy się nad małą formą lamy lub jidama w naszym ośrodku serca. Medytujemy, że emanuje z niego światło, które wypełnia całe nasze ciało. W ten sposób zasypiamy. Jest to sposób ćwiczenia medytacji Przejrzystego Światła. Potrzebujemy rozwinąć nawyk, potrzebujemy zapamiętać wszystko, co zostało tu powiedziane. Jeśli przyjdzie to w sposób naturalny, wtedy jest to naprawdę dobrze zintegrowane z naszym światem, z naszym życiem. Jeżeli umiemy praktykować w ten sposób, to nawet jeśli jesteśmy aktywni w świecie, spełniamy praktykę, która jest równoznaczna z odosobnieniem.

Jeśli zaś chcemy praktykować uspokojenie umysłu, szine, istnieją różne metody. Jedną z nich jest skupienie się na oddechu, bez podążania za różnymi powstającymi myślami, bez rozpraszania się tym, co powstaje w naszym umyśle. W ten sposób możemy nauczyć się jak uspokoić umysł, jak go stabilizować. Naucza się również, że bardzo pożyteczne jest praktykowanie medytacji szine poprzez skupienie się na przedmiocie, posążku Buddhy.        A Kiedy skupiamy się na ośrodku serca Buddhy, uczymy się koncentrować umysł.

 *Na zachodzie ktoś sobie wymyślił, że pudża oznacza śpiewaną po tybetańsku medytację. Oczywiście jest to nieprawdziwa i zmyślona informacja. Ani sadhana czy np. guru joga nie są tym samym, co skt. pudża tyb. chod-pa dosł. składanie ofiar. Pudża jest rytuałem ofiarnym. Natomiast faktem jest, że mnisi często używają terminu "pudża" jako nazwę medytacji, w której praktykuje się wizualizację, powtarza mantry itp. Ale to jest tylko i wyłącznie swego rodzaju slang, który poza kontekstem tybetańskiej mnisiej społeczności nie ma żadnego znaczenia. Nie ma czegoś takiego jak pudże, czyli śpiewane po tybetańsku medytacje. Ogólna nazwa medytacji wadżrajany to skt. sadhana tyb. drubtab, czyli "metoda urzeczywistnienia". Czasem tekst takiej medytacji śpiewa się na określoną melodię, stąd Rinpocze użył skrótu "śpiewać pudżę".

Khandro Rinpocze - Sześć paramit z punktu widzenia dzogczen

 

Khandro Rinpocze

Temat, który został wybrany, to jest sześć paramit z punktu widzenia dzogczen. Podobnie jak wiele innych nauk, ten temat w szczególności otwiera jakby bramy do nauk mahajany, jak i do nauk wadżrajany, w obrębie której znajdują się nauki o dzogczen skt. mahasandhi. Nauki dzogczen są bardzo całościową, bardzo kompletną nauką, która zawiera w sobie zarówno właściwy pogląd, właściwe widzenie, podejście do zjawisk, jak i medytację, a także zastosowanie tego w działaniu. Na początku bardzo ważne jest, abyśmy nauczyli się skierowywać swój umysł do wewnątrz, abyśmy obserwowali swój własny umysł i jego naturę, gdyż dzięki temu będziemy w stanie przejawić, obudzić w sobie współczucie skierowane ku innym. Dzięki tej motywacji będziemy w stanie, będziemy chcieli każdą chwilę, każde nasze działanie przemienić w coś pozytywnego, w coś, co będzie przynosić pożytek wszystkim. Wszyscy jesteśmy buddystami, wszyscy medytujemy, ale zdarza się, że to nie wystarczy do tego, żeby dokonać takiej autentycznej, głębokiej przemiany. Mimo że z punktu widzenia nauk takie poświęcenie się medytacji wydaje się czymś bardzo logicznym, ale czasami to nie wystarcza do rozwinięcia pełnego naszego potencjału, ponieważ tylko medytując nie czynimy pełnych wysiłków, nie sprawiamy, żeby całe nasze życie stało się praktyką. Z tego powodu będzie brakować nam w końcu tej pierwotnej mądrości, będzie brakować nam bycia świadomym wewnętrznego zrozumienia. Możemy medytować latami i studiować, możemy rozwijać oddanie i wydaje się, że wszystko jest bardzo dobrze, ale jednak autentyczna przemiana nie następuje. Niestety, daje się zauważyć, że w miejscach, gdzie dharma jest od pewnego czasu nauczana w bardzo rozległy sposób, gdzie widzi się wzrost liczby praktykujących, często nie następuje wystarczająco dogłębna przemiana tych, którzy praktykują. Oczywiście, że istnieją bardzo dobre przypadki, dzieje się bardzo wiele dobrych rzeczy, ale ogólnie daje się zauważyć, że w porównaniu z głębią nauk, wzrost duchowy tych, którzy stosują te nauki, wydaje się niesatysfakcjonujący. Dlaczego tak jest? Jest tak pewnie dlatego, że często praktyka duchowa i codzienne życie stają się dwiema różnymi rzeczami. Nie stosujemy tych dogłębnych nauk do strumienia całego naszego życia, do wszystkiego co robimy i dzieje się wtedy tak, że życie staje się czymś innym, niż duchowa praktyka, są to jakby dwie różne części naszego życia. Być może dzieje się tak, że medytujemy, studiujemy i wydaje się, że rozumiemy nauki, rozwijamy oddanie, ale w rzeczywistości niewielka przemiana zachodzi wewnątrz nas samych. Z powodu znajomości tej wielkiej ilości nauk powstaje np. dumna postawa, bardzo silne lgnięcie do poczucia „mnie jako kogoś wyjątkowego”; albo powstaje łatwość wpadania w agresję, irytację; albo bycia pod wpływem zazdrości czy pożądania. Jest tak dlatego, ponieważ nie stosujemy tych nauk bezpośrednio do siebie, nie spoglądamy na własny umysł i nie dostrzegamy w sobie tych wszystkich skłonności. A więc jest to rzecz, nad którą, niestety, trzeba się ciągle i ciągle zastanawiać, trzeba sprawdzać siebie samego. Są tacy ludzie, którzy otrzymywali wiele nauk, poznali bardzo wiele nauk i bardzo dobrze, jeśli je stosują. Ale są też inni, którzy np. nie studiowali wiele, być może dostali tylko jedną naukę, może jakąś jedną instrukcję, ale jeżeli naprawdę bardzo szczerze, bardzo dogłębnie ją zastosują, może być to zupełnie wystarczające. Zdarza się, szczególnie tu na Zachodzie, że mamy wiele publicznych wykładów, przekazywanych jest wiele rozmaitych nauk. Zdarza się, że ludzie np. słuchają tych nauk, mają poczucie, że zgadzają się z tym, że to, co było mówione, jest rzeczywiście prawdą i zaraz po skończeniu wykładu, kiedy tylko skończy się recytacja modlitwy dedykacji zasługi, wsiadają do samochodów, rozjeżdżają się i nie pamiętają nawet jednego słowa tego, co było powiedziane w czasie nauk. Toteż bardzo ważne jest, aby rzeczywiście, nawet jeśli się jest gdzieś tylko przez kilka dni, przemyśleć to, naprawdę przemyśleć, zastosować w odniesieniu do siebie, zapamiętać te nauki i umieć je do siebie w jakiś sposób zastosować. Z punktu widzenia dharmy bardzo ważne jest, aby zrozumieć, że wszystko to, co pojawia się w naszym umyśle, wszystko to jest rodzajem pojęciowego myślenia i te wszelkie rodzaje mentalnego pomieszania w swojej istocie nie różnią się. Weźmy np. trzy trucizny, takie jak gniew, pragnienie i głupotę. Te trzy podstawowe trucizny uważa się za szkodliwe pojęcia, za szkodliwe aktywności umysłu. Ale również takie rodzaje konceptów czy pojęć, które się im przeciwstawiają. Np. myśl o nieagresji, utrzymywanie myśli, postawy nieagresji, która wydaje się przeciwieństwem tego - trzeba zrozumieć, że też jest tylko pojęciowym myśleniem i jeżeli lgniemy do tego, może stać się znowu szkodliwe. Np. pojawia się pycha z powodu tego poczucia „ja jestem wolny od agresji”. A więc musimy zdawać sobie sprawę, że wszystkie te rodzaje pojęciowego myślenia są po prostu uwikłaniem. Nasze podejście jest takie, że powinniśmy najpierw rozpoznać nasze pojęciowe myślenie, powinniśmy rozpoznać, na czym polega to konceptualizowanie. Jest ono po prostu aktywnością umysłu. Następnie powinniśmy przeanalizować naturę naszego umysłu. Sprawdzić, zastanowić się nad tym i przekonać się, że w naturze umysł jest pusty. Po trzecie musimy zrozumieć, że ta pusta podstawa umysłu jest miejscem, jest tym, w czym przejawiają się wszystkie zjawiska. I musimy zrozumieć, że wszystkie zjawiska mentalne, wszystkie przejawy umysłu, że wszystkie one są przejawieniem się, zamanifestowaniem się tej podstawy pustki. Powinniśmy dzięki temu zrozumieć, że wszystkie nauki sutr, sutrajany, wszystkie nauki wadżrajany, mantrajany - wszystkie one sprowadzają się do tego samego, do medytowania nad naturą umysłu. Prawdopodobnie nie uświadomiliśmy sobie, że rzeczy, które wcześniej uważaliśmy za przeszkody - ponieważ patrzyliśmy na to właśnie z punktu widzenia tych nauk, które słyszeliśmy, w które wierzyliśmy, nauk sutrajany, mahajany, wadżrajany - rzeczy, które wydawały nam się przeszkodami, nie zrozumieliśmy tych rzeczy jako przejawów naszego umysłu. Dzieje się tak, że rozróżniamy, rozdzielamy różnego rodzaju podstawowe pojęcia, myślimy, że są czymś zupełnie różnym, a dzieje się tak, ponieważ konceptualizujemy pojęcie pustki, konceptualizujemy pojęcie Przebudzenia, natury umysłu, pojęcie współczucia czy mądrości. A kiedy stwarzamy różne pojęcia na ten temat, to wówczas nie rozumiemy, że w rzeczywistości wszystkie pojęcia dotyczą tego samego. Można zapytać, dlaczego tak robimy, skąd bierze się to, że konceptualizujemy te podstawowe wartości? Być może jest wiele powodów, ale jeden, z którego trzeba sobie zdać sprawę, to jest to, że w ten sposób sprawiamy satysfakcję naszemu ego. Mamy poczucie, wierzymy, że robimy coś bardzo wartościowego, praktykujemy duchową ścieżkę, a więc nie ma czego żałować, wszystko jest w porządku, jest to dobre. Niemniej, ponieważ konceptualizujemy te pojęcia, nie urzeczywistniamy prawdziwej podstawy, prawdziwej natury umysłu i sprawia to, że popadamy w pewien rodzaj delikatnej pychy, pewien rodzaj lgnięcia do poczucia „ja”. Myślimy: aha, jestem praktykującym właśnie takie głębokie nauki. To sprawia, że nie dokonuje się w nas ta głęboka, wewnętrzna przemiana. Bardzo często, kiedy widzę ludzi praktykujących intensywnie medytację, np. ludzi praktykujących odosobnienia medytacyjne, to zauważam brak pewnych podstaw, przede wszystkim podstawowego zrozumienia znaczenia Schronienia. Powinniśmy dać sobie na początku rzeczywiście dużo czasu na głębokie przemyślenie, uświadomienie sobie, czym jest Schronienie. Powinniśmy uświadomić sobie, że jest to naprawdę podstawa całej ścieżki prowadzącej do nie lgnięcia do „ja”. Przyjmując Schronienie powinniśmy całkowicie powierzyć się, oddać się Trzem Klejnotom i skoro całkowicie oddaliśmy się Trzem Klejnotom, nie ma już niczego, żadnego „ja”, które musielibyśmy ochraniać, o które musielibyśmy dbać, o które musielibyśmy zabiegać. 

Trzy Klejnoty - Buddha, Dharma, Sangha

Musimy uświadomić sobie, że faktycznie nikt nie czerpie żadnego pożytku, żadnych korzyści z tego, że przyjęliśmy Schronienie. Ani Buddha nie staje się większy, ani mniejszy, przez to że przyjęliśmy schronienie, ani dharma nie wzrasta, ani nie staje się mniejsza z tego powodu, że przyjęliśmy Schronienie. Tak samo sangha nie ma specjalnych korzyści i doskonale sobie bez nas poradzi, ani nie ma też żadnych strat z tego powodu, że przyjęliśmy Schronienie. A więc Schronienie nie ma jakby żadnego interesu w tym, żebyśmy my oddawali się pod jego opiekę. A jednak otrzymując Schronienie powinniśmy być świadomi tego, że otrzymujemy coś bardzo drogocennego. I taka właśnie postawa wdzięczności, doceniania tego, co otrzymaliśmy, jest postawą bardzo nieegoistyczną. Jeżeli tego nie zrozumiemy, wówczas praktykowanie Schronienia staje się czymś bardzo powierzchownym, czymś co nie wnika do naszej głębi. Jeżeli ktoś nie oddaje się dharmie w taki właśnie dogłębny sposób, to dharma będzie dla niego czymś powierzchownym i to oznacza, że np. w chwilach, kiedy będzie miał prawdziwe trudności, nie będzie w stanie oprzeć się na dharmie. Tak samo ważne jest na początku poświęcenie wiele uwagi czterem rozmyślaniom odwracającym umysł od sansary. A więc powinniśmy naprawdę zrozumieć, docenić, na czym polega wyjątkowość, drogocenność ludzkiej egzystencji. Powinniśmy zrozumieć nauki o nietrwałości, nauki o przyczynach i skutkach oraz o cierpieniu sansary. Przyswojenie sobie tych myśli stwarza postawę przemieniającą nasz umysł. Jeśli nie stworzymy takiej postawy, wówczas nie rozwiniemy prawdziwie dogłębnego zaufania w odniesieniu do dharmy. Nasz umysł stanie się słaby i będzie brak takiego niezłomnego przekonania o prawdziwości dharmy. Ci, którzy uważnie studiowali dharmę, którzy poznali wiele nauk dharmy, wiedzą na pewno, że nie ma żadnej nauki, nie mamy żadnej praktyki, która nie bazowałaby, nie opierałaby się, nie wychodziłaby z punktu tych czterech podstawowych rozmyślań, ponieważ one rzeczywiście przemieniają nasz umysł. Kiedy ktoś naprawdę zgłębi te cztery rozmyślania, przyjmie je głęboko do serca, to dopiero dzięki temu zrozumie, czym jest prawdziwe oddanie, że nie jest ono jakimś konceptem, jakimś pojęciem, które sobie narzucamy, ale jest niezłomnym przekonaniem, jest brakiem wszelkich wątpliwości. Kiedy dokładnie przeanalizujemy, sprawdzimy nasze oddanie, wówczas musimy przekonać się, że to oddanie jest niezłomną pewnością co do znaczenia dharmy. Jeżeli rozwijamy oddanie na tej zasadzie, że aha, zgadzamy się z tymi naukami, rzeczywiście wydają się one prawdziwe, wydaje się, że to, co ten lama mówi, jest prawdziwe, jeśli rozwijamy zaufanie polegające tylko na takim akceptowaniu, potwierdzaniu tego, to bardzo często dzieje się tak, że taki rodzaj zaufania jest tylko zaufaniem na pokaz, jest pewną demonstracją. Jeżeli mówimy o prawdziwym, głębokim zaufaniu, tak jak np. o zaufaniu do lamy, które w wadżrajanie jest tak ważne, to powinniśmy wiedzieć, że oznacza to niezłomne przekonanie, w którym jest brak jakichkolwiek wątpliwości, przekonanie, że te nauki są całkowicie prawdziwe. Nie będę więc w szczegółach opowiadać nauk o cennej ludzkiej egzystencji, o cennym ludzkim ciele, ponieważ jestem przekonana, że jeżeli siedzicie tutaj przede mną i prosicie o nauki o sześciu paramitach z punktu widzenia dzogczen, jeżeli w ogóle wspominacie coś o dzogczen, to muszę przyjąć założenie, że naprawdę głęboko przestudiowaliście, kontemplowaliście nauki o cennym ludzkim ciele, że rozumiecie wszystkie osiemnaście warunków, które składają się na cenne ludzkie ciało, rozumiecie znaczenie tych nauk. Inaczej mówienie o dzogczen byłoby bezsensowne. Jeździmy w dziesięciu kierunkach, w różne strony i miejsca tego świata po ciągłą inspirację, błogosławieństwa, nauki, które miałyby nam dać inspirację do bardziej wzmożonej praktyki, ale jestem przekonana, że nie ma nic bardziej inspirującego, niż wiedza, uświadomienie sobie wyjątkowości tej sytuacji, którą mamy w cennej ludzkiej egzystencji, uświadomienie sobie, jak wiele pozytywnych warunków musiało zejść się razem na to, abyśmy mieli teraz w tym życiu możliwość pracy nad sobą, możliwość dążenia do Przebudzenia i możliwość osiągnięcia Przebudzenia. Kiedy naprawdę uświadomimy sobie, kim jesteśmy, jak bardzo rzadką i wyjątkową sytuacją jest odrodzenie się właśnie w takim cennym ludzkim ciele, kiedy mamy warunki do studiowania i praktykowania dharmy, kiedy naprawdę docenimy tę chwilę, to jest to coś najbardziej inspirującego, coś co sprawi, że w pełni poświęcimy się praktyce dharmy. Byłoby bardzo szkoda, gdyby sensownej osobie, mającej wszystkie warunki do tego, aby móc poświęcić się duchowej praktyce, brakowało zrozumienia wyjątkowości tej cennej ludzkiej egzystencji i z powodu lenistwa, z powodu braku motywacji, braku inspiracji, gdyby ta osoba rzeczywiście nie poświęciła się duchowej praktyce i gdyby nie wykorzystała szansy, którą ma i najzwyczajniej w świecie zmarnowała swoje życie. Gdyby np. podtrzymywała swoje lenistwo, podtrzymywała swój stan stagnacji. Dlatego bardzo ważne jest, aby na początku ścieżki szczególnie wiele uwagi poświęcić na uświadomienie sobie cenności ludzkiej egzystencji, uświadomienie sobie również, że z naszej praktyki duchowej nikt inny nie będzie miał żadnych korzyści, nikt inny nie będzie miał też żadnych strat. To tylko my - albo zmarnujemy swoje życie, albo wykorzystamy swoje życie i ani Buddha, ani dharma, ani sangha nie ma żadnego interesu w tym, żebyśmy my praktykowali. Jest to wyłącznie dla naszej korzyści. Musimy sobie uświadomić, że dla własnego dobra musimy wykorzystać tę szansę, którą teraz mamy. Istnieje bardzo wiele ogólnych warunków dotyczących cennej ludzkiej egzystencji, warunków, które wydają się dla nas oczywiste, że wszyscy je posiadamy. Ale szczególnie należy uświadomić sobie, że na cenną ludzką egzystencję składa się również spotkanie dharmy, zdolność do praktykowania tej duchowej ścieżki, zdolność do zrozumienia natury swojego umysłu, zdolność do rozróżniania dobra i zła, posiadamy potencjał rozwinięcia mądrości dotyczącej zrozumienia natury naszego umysłu. Oprócz uświadomienia sobie tych cennych warunków, musimy być jednak świadomi także nauk wypływających z drugiego rozmyślania, z drugiego przypomnienia, przypomnienia o nietrwałości. I to nie tylko nietrwałości dotyczącej zewnętrznych zjawisk, co jest dosyć zauważalne i oczywiste, ale musimy być przede wszystkim też świadomi nietrwałości naszego własnego umysłu. Musimy być świadomi nietrwałości wszystkich zjawisk, tego, że wszystko jest chwilowe. Również tego, że posiadamy wszystkie te warunki niezbędne do praktykowania. Ale nawet, kiedy medytujemy, kiedy próbujemy rozwijać to bycie świadomym swojego umysłu, to również i to staje się nietrwałe. Np. w medytacji miewamy przebłyski jasnego umysłu, który dostrzega swoją naturę, a w chwilę potem już pojawiają się zaciemnienia, już popadamy w rozproszenie. A więc tak jak w odniesieniu do wszystkich zewnętrznych zjawisk, które są ciągle nietrwałe, ciągle ulegają różnym zmianom, to samo dzieje się w odniesieniu do umysłu. Nie powinniśmy, więc lgnąć do poczucia trwałości, nie powinniśmy myśleć, że jest coś trwałego, na czym możemy się oprzeć. Wszystkie złożone zjawiska są nietrwałe. Utrzymywanie świadomości, przytomności może być porównane tutaj do lampki płonącej na wietrze, która w każdej chwili może zostać zdmuchnięta. Wszystko się zmienia, toteż medytujący powinni próbować znaleźć wśród tej zmienności coś trwałego, na czym się można oprzeć. 

A tym jest wewnętrzna mądrość, która się rozwija. Kontemplując nietrwałość powinniśmy być świadomi tego, że nietrwałe są wszystkie zewnętrzne zjawiska, nietrwałe są wszystkie żyjące istoty, wszyscy ludzie, ale nietrwałe jest również wszystko to, co wewnętrzne, a więc wszelkiego rodzaju myśli, wszelkiego rodzaju pojęcia, odczucia, które się w nas pojawiają. Medytujący powinien więc spoglądać do środka, powinien spoglądać na swój umysł będąc świadomym tego, że wszelkie koncepty, wszelkie pojęcia, wszelkie mentalne doświadczenia są również nietrwałe. Kiedy więc odczuwamy radość, odczuwamy zadowolenie, nie ma powodu lgnąć do tego doświadczenia, ponieważ uświadamiamy sobie, że odczucie radości czy szczęścia jest czymś chwilowym, przemijającym i nie ma sensu próbować tego zatrzymać, bo to i tak ulegnie zmianie. Tak samo, kiedy odczuwamy nieszczęście, nie powinniśmy myśleć: „a, moja praktyka teraz cierpi, jestem taki nieszczęśliwy, ponieważ spotkało mnie to doświadczenie”. Medytujący powinien próbować dostrzegać pewną głębszą mądrość, pierwotną świadomość, która znajduje się jakby pod tymi wszystkimi zmiennymi doświadczeniami. Kiedy tak przyglądamy się nietrwałości, widzimy nietrwałość również wszystkich wewnętrznych mentalnych zjawisk, to dzięki temu - myślę - możemy dojść w dosyć oczywisty sposób do zrozumienia znaczenia pustki. Możemy zrozumieć, że pustka jest właśnie brakiem trwałości w jakichkolwiek zjawiskach. Niemniej, nie rozumiejąc tego, próbujemy chwytać się tych zjawisk, próbujemy uczynić je czymś konkretnym, solidnym, zarówno w odniesieniu do różnych naszych mentalnych doświadczeń, jak i do różnych zewnętrznych zjawisk. Nasze poczucie chwytania, stworzenia czegoś takim substancjonalnym, trwałym, próbujemy narzucić również na zewnętrzne zjawiska i próbujemy sądzić, że żyjemy w takim trwałym, niezmiennym świecie. Kiedy jednak analizujemy to, to zrozumiemy, że w rzeczywistości nie ma niczego, co byłoby trwałe, co byłoby niezmienne i to jest znaczenie pustki - że nic nie istnieje w taki całkowicie niezmienny sposób. Powstaje jednak poczucie, że jeśli nie będziemy trzymać się tego lgnięcia do poczucia realności, to coś będzie nie w porządku, coś tracimy. I dlatego mimo tego, że zjawiska nie są trwałe, próbujemy narzucić na to pojęcie, nasze oczekiwanie tego, że jednak zjawiska muszą być trwałe. Najpierw mamy to w odniesieniu do naszych wewnętrznych mentalnych zdarzeń. Próbujemy to samo projektować na zewnętrzne zjawiska i powstaje z tego powodu coś takiego, co jest niezwykle pociągające, staje się taką grą, którą rozgrywamy wobec siebie samych. Jeżeli jednak zrozumiemy, że zjawiska nie są trwałe, że są puste w swojej istocie, a jedynie narzucając im takie pojęcie trwałości stwarzamy w ten sposób pewne warunki, które przyniosą później określone rezultaty, to dzięki temu możemy lepiej zrozumieć, w jaki sposób działa prawo karmy. Kiedy mówimy o karmie, kiedy próbujemy analizować karmę, medytować nam karmą, to zwykle dążymy do zrozumienia takich ogólnych prawidłowości karmy. Ale musimy uświadamiać sobie również bardzo subtelne poziomy obecności karmy. Kiedykolwiek zaczynamy tylko wytwarzać jakieś pojęcia, kiedykolwiek zaczynamy lgnąć w pojęciowy sposób do jakiegokolwiek zjawiska, to już wtedy wytwarzamy przyczyny, które przyniosą później skutki, już wtedy ma miejsce tworzenie karmy. A więc musimy być świadomi również tego bardzo subtelnego poziomu karmy. Kiedy coś zaczynamy "pojęciować", już wytwarzamy w tym momencie karmiczne powiązania. Kiedy analizujemy karmę, musimy uświadamiać sobie, musimy sprawdzać, w jaki sposób właściwie tworzy się karma, kto stwarza karmę, skąd pochodzi ta karma. Medytujący musi zrozumieć, że w każdej chwili, kiedykolwiek stwarzamy jakieś pojęciowe podejście, że w tym momencie już wytwarzamy całe mnóstwo karmicznych uwarunkowań. Musimy więc zawsze utrzymywać przytomność, być świadomi tego, w jaki sposób rozgrywają się te zjawiska, jak tworzy się karmę. W naukach madhiamiki powiedziane jest: ile jest właściwie karmy, ile istnieje karmicznych uwarunkowań? Powiedziano, że jest jej tak niezliczenie wiele, jak nieprzeliczenie wiele jest pyłków kurzu na powierzchni całej ziemi w trzytysięcznym wszechświecie. Jest też postawione pytanie, od jakiego czasu, skąd pochodzi karma. Odpowiedź jest taka, że „od niemającego początku czasu”, czyli od zawsze. Niektóre teksty wyjaśniają, że jest to od sześciu tysięcy kalp, które poprzedzone były czterema tysiącami kalp, a te poprzedzone były ośmioma tysiącami kalp i tak w nieskończoność. Wszystkie te nauki mają jedynie na celu ukazanie, że wszelka karma jest tak niezliczona, jak niezliczone razy w różnych chwilach tworzymy ją poprzez nasze pojęciowanie. Musimy być świadomi tego, że jest tak wiele karmy, jak niezliczenie wiele razy ciągle ją wytwarzamy z chwili na chwilę. Kiedy mamy tylko jedno pojęcie, jeden koncept, jeden rodzaj pojęciowego myślenia, jest to już wystarczającą podstawą do stworzenia wszystkich innych niezliczonych rodzajów pojęciowego myślenia. Dlatego w naukach madhiamiki, kiedy mówi się o urzeczywistnieniu natury umysłu, to w tym kontekście mówi się, że należy urzeczywistnić, zrozumieć naturę wszystkich niezliczonych rodzajów pojęciowego myślenia. Albo inaczej to ujmując - zrozumienie tego jednego rodzaju pojęciowego myślenia. Zrozumienie jego natury jest zrozumieniem natury wszystkich rodzajów pojęciowego myślenia. Można by tutaj użyć takiej analogii - gdybyśmy chcieli ściąć drzewo, możemy ucinać poszczególne listki, poszczególne gałęzie i będzie wydawać się w pewnym momencie, że może rzeczywiście ścięliśmy to drzewo. Jeśli jednak korzeń pozostał, to w następnym roku znowu z tego korzenia będą odbijać nowe pędy, drzewo będzie odrastać i nie będzie końca takiemu procesowi. Będą pojawiać się ciągle nowe pędy, bo nie wycięliśmy samego korzenia. Dokładnie tak samo jest w sytuacji, kiedy chcielibyśmy obserwować naturę każdej myśli, każdego rodzaju pojęciowego myślenia, jakie się pojawia. Nie będzie temu końca, ponieważ wciąż i wciąż, bez końca będzie się pojawiać nowe i nowe myślenie. Ponieważ mamy umysł z jego wszystkimi skłonnościami i mamy ciało, mamy zmysły, ciągle będą przejawiać się różne doświadczenia, ciągle będzie przejawiać się lgnięcie do tych doświadczeń, ciągle będziemy doświadczać skutków karmicznych, skutków różnych wcześniejszych przyczyn i ciągle będziemy stwarzać przyczyny doświadczania następnych skutków w przyszłości. I niezależnie od tego, jak wiele uważności próbowalibyśmy zastosować w odniesieniu do każdego z tych zjawisk, to i tak ciągle i ciągle będą pojawiać się nowe zjawiska i nie wyczerpie to, nie zakończy to strumienia umysłu i strumienia różnych zjawisk, których on doświadcza, ponieważ trwa jeszcze ten karmiczny proces. Trzeba wyciąć drzewo razem z korzeniem. Jeżeli zrozumiemy naturę tego właśnie umysłu, jeśli zrozumiemy naturę samego umysłu, to jest to jak wycięcie drzewa. Wszelkie inne myśli i pojęcia, które będą pojawiać się w tym umyśle, będą automatycznie rozumiane, ich natura będzie doświadczana, jeśli zrozumiemy naturę samego umysłu. Kiedy nie zrozumiemy natury umysłu, to wówczas wszelkie zjawiska, które się pojawiają, wszelkie nasze doświadczenia będziemy próbowali postrzegać, chwytać jakby były czymś realnym, czymś solidnym. I wystarczy jedna taka chwila niezrozumienia natury umysłu, lgnięcie do jednego takiego doświadczenia i już ono sprawia, że wszystkie inne doświadczenia, które się tworzą na tym, postrzegamy tak, jakby były trwałe, solidne, realne. I w ten sposób tworzymy właśnie karmę. Karma powinna być rozumiana więc w tym kontekście jako coś bardzo subtelnego, coś co dzieje się w nas. Jeżeli lgniemy do poczucia trwałości, realności jakiegoś zjawiska, już w tym momencie zaczynamy tworzyć karmę. Powinniśmy więc medytować na karmę rozumiejąc jej subtelny aspekt, nie tylko w takim ogólnym znaczeniu, że nauki o karmie odnoszą się do zrozumienia nauk o dobrych i złych uczynkach. Oczywiście z całym szacunkiem dla tych nauk, ale powinniśmy także próbować zrozumieć ich bardziej subtelne, bardziej wewnętrzne znaczenie. Uświadomić sobie, że taka jedna chwila nierozpoznania natury umysłu, ta jedna chwila lgnięcia do jakiegoś doświadczenia może być podstawą do budowania na tym całego schematu, całej masy pojęć. Może być podstawą do zbudowania całej cywilizacji, całego kosmosu, wszystkiego tego, co nazywamy uwarunkowaną egzystencją. Takie jest też znaczenie tego określenia, że jest to „od niemającego początku czasu’. Dosłownie mówiąc - jest to ‘od początku niemającego początku’. Oznacza to, że właściwie od zawsze, kiedykolwiek tylko nie rozpoznajemy natury umysłu, już tworzymy karmę. Ten początek może mieć miejsce równie dobrze w tej chwili. Przez nierozpoznanie natury umysłu zaczynamy lgnąć do zjawisk, jakby były realne i w ten sposób tworzymy nową karmę. Jeśli w tym momencie utniemy to lgnięcie do poczucia realności, do poczucia trwałości zjawisk, w tym momencie ucinamy także tworzenie karmicznego łańcucha. Kiedy rozpoznamy, w jaki sposób my mamy potencjał tworzenia karmy, to zrozumiemy też bardzo łatwo nauki np. o sześciu rodzajach egzystencji, o sześciu sferach. Oczywiście, że oni wszyscy mają tam swoje własne projekcje, ale kiedy zrozumiemy, jak my tworzymy jeden rodzaj konceptu, jeden rodzaj lgnięcia, zrozumiemy też, w jaki sposób mogą się tworzyć wszystkie inne rodzaje konceptu, wszystkie inne rodzaje lgnięcia i w jaki sposób sześć rodzajów czujących istot może istnieć, w jaki sposób mogą one ciągle powstawać i zmieniać się w takim ciągłym strumieniu. Zamiast gubić się w plątaninie różnych rodzajów uwarunkowań w sześciu sferach egzystencji, zamiast starać się to wszystko poznać, lepiej byłoby zrozumieć po prostu bezsensowność istnienia tych sześciu rodzajów sfer sansary. Jeśli zrozumiemy, w jaki sposób jakaś jedna istota przez chwilę bycia nieświadomą swojej natury stwarza całą tę uwarunkowaną egzystencję, to dzięki takiemu zrozumieniu będziemy mogli zrozumieć znaczenie, istotę całości tej uwarunkowanej egzystencji. Myślę, że jest to bardzo ważne, żeby coś takiego zrozumieć, ponieważ tylko dzięki temu będziemy w stanie docenić sens naprawdę szczerej, głębokiej duchowej praktyki, polegającej na przemianie swojego postrzegania, przemianie swojego punktu widzenia. Bez tego nie powstanie w nas ta autentyczna i szczera chęć przemiany właśnie sposobu widzenia, sposobu postrzegania. Sądzę, że dzięki takiemu zrozumieniu będzie można docenić znaczenie prawdziwej duchowej praktyki, docenić prawdziwe głębokie znaczenie czterech rozmyślań odwracających umysł od sansary. Te cztery rozmyślania są więc niezmiernie ważne i powinno się poświęcić naprawdę dużo czasu kontemplowaniu ich. Jeśli nie zgłębimy tych czterech rozmyślań, nie uświadomimy sobie prawdziwego znaczenia, ważności tej duchowej praktyki. Jeżeli ta prawda, będąca tym wewnętrznym doświadczeniem, nie zaświeci w nas całkowicie jasno, wówczas nie będziemy wiedzieli, co powinniśmy naprawdę czynić na ścieżce, na czym będzie polegać taka prawdziwa duchowa praktyka. Umysł, który rozumie znaczenie tego, umysł, który oddaje się praktykowaniu ścieżki, musi jednocześnie być w pewien sposób elastyczny, musi mieć pewną odwagę do przemiany swojego punktu widzenia, odwagę do tego, aby mogło się pojawić w nas wewnętrzne, głębokie zrozumienie. Tradycyjnie mówi się o trzech aspektach ścieżki - o współczuciu, o samodyscyplinie i o oddaniu. Bardzo ważne jest, żebyśmy zrozumieli, co jest esencją tych właśnie trzech postaw, tej dyscypliny, współczucia i oddania. Esencją tego jest prawdziwe, głębokie zaufanie, głębokie przekonanie co do autentyczności tych praktyk. Dlaczego to zaufanie i ta odwaga są konieczne? Dlaczego są niezbędne? Ponieważ nawet to, co jest niekonceptualną ostateczną prawdą, próbujemy konceptualizować, próbujemy uchwycić to w ramy jakiegoś pojęciowego myślenia. Absolutna prawda jest w nas, nie jest czymś na zewnątrz, czymś do szukania na zewnątrz. Jest rzeczywiście wrodzoną naszą naturą i tak naprawdę łatwo jest ją urzeczywistnić. Ale mimo, że jest to takie łatwe do osiągnięcia, bo jest to naszą prawdziwą wrodzoną naturą, to urzeczywistnienie staje się czymś bardzo dalekim, staje się czymś trudno osiągalnym. Dlaczego tak jest? Ponieważ my właściwie nie chcemy tego stanu wolnego od pojęciowania, zaczynamy wytwarzać różne pojęcia na ten temat. Nawet jeżeli praktykujemy, jeżeli pojawia się jakieś doświadczenie, które sprawia, że jesteśmy blisko tego urzeczywistnienia, to zaczynamy obawiać się, że nie jest to zgodne z naszymi oczekiwaniami, nie jest to zgodne z naszym systemem pojęć i zaczynamy wytwarzać różne pojęcia, wyobrażenia na temat tego osiągnięcia. W ten sposób całkowicie zaciemniamy, zasłaniamy możliwość urzeczywistnienia tego. Np. stan bodhisattwy - zaczynamy sobie definiować, zaczynamy myśleć „aha, jest to częściowe oświecenie wolne od karmy, ale jeszcze nie całkowicie rozwinięte” itd. Zaczynamy wytwarzać tak trudne koncepty na ten temat, że pojawiają się różnego rodzaju wątpliwości, pojawia się różne pomieszanie, które sprawia, że stajemy się oddzieleni od urzeczywistnienia. Wszyscy chcemy poznać ostateczną, absolutną prawdę. Ale zaczynamy wytwarzać pewne pojęcia na temat tego, czym jest ta ostateczna prawda. I dochodzimy wreszcie do wniosku: „aha, zrozumiałem, czym jest absolutna prawda”. Oczywiście natychmiast chcemy komuś opowiedzieć, czym jest ta absolutna prawda, bo myślimy, że zrozumieliśmy to. I w ten sposób, wytwarzając jedno pojęcie na temat tego, co ostateczne, stwarzamy już podstawę, bazę. Na podstawie tego jednego pojęcia wytwarzają się wszystkie inne pojęcia i popadamy w całe poplątane pojęciowe myślenie. Dlatego też bardzo ważne jest, abyśmy uczyli się nie lgnąć do wszelkiego rodzaju wyobrażeń czy pojęć na tego, co ostateczne. Z tego powodu w madhiamice, która stanowi podstawę całej filozofii buddyjskiej, przedstawione jest bardzo precyzyjne, bardzo dokładne ukazanie prawdy względnej i ukazanie prawdy ostatecznej, czyli inaczej - prawdy relatywnej i prawdy absolutnej. Następnie ukazana jest jedność, nierozdzielność tej prawdy względnej i ostatecznej. Nierozdzielność, a nie nierozróżnialność. Jest to błąd, w który z łatwością możemy popaść, my wszyscy praktykujący. Kiedy nie dajemy sobie miejsca, kiedy nie ma miejsca na zrozumienie ostatecznej prawdy i skupiamy się tylko na relatywnym aspekcie nauki, wówczas istnieje niebezpieczeństwo, że popadniemy tylko w foremną praktykę, która stanie się pewną konceptualną praktyką. Sprawia to, że zaczynamy rozdzielać prawdę względną i prawdę ostateczną i nie rozumiemy ich nierozdzielności. To jest drugi błąd, w który możemy popaść. Lgnięcie tylko do aspektu relatywnego w rzeczywistości jest tylko umysłem. Lgnięcie tylko do tego, co absolutne i uchwycenie się skrajności tylko absolutnego, jest także umysłem. Lgnięcie do poczucia rozdzielności prawdy względnej i ostatecznej, relatywnej i absolutnej, jest także tylko umysłem. Nie ma żadnej zewnętrznej siły, która sprawiałaby, zmuszałaby nas do nierozpoznania prawdy względnej i ostatecznej i ich nierozdzielności. A więc zarówno przylgnięcie tylko do prawdy względnej jest tylko umysłem, przylgnięcie do tego, co ostateczne, jest tylko umysłem, stwarzanie różnicy, rozdzielenia między tym co względne i ostateczne jest także tylko umysłem. Ażeby ukazać to w prosty sposób - przejawianie się jakiegoś zjawiska, ukazanie się, jest prawdą względną, jest prawdą relatywną. Ostateczna natura, prawdziwa natura tego zjawiska, które się przejawia, jest prawdą ostateczną. A więc to nie są dwie różne rzeczy, prawda względna i ostateczna są nierozróżnialne. To, że zjawisko się przejawia i jak ono się przejawia - jest prawdą względną. Ale jaka jest jego prawdziwa, ostateczna natura, jest prawdą ostateczną. I te dwa aspekty nie są jakimiś dwiema różnymi rzeczami. A więc przylgnięcie tylko do relatywnego, dostrzeganie tylko samego przejawiania się, jest pewnym konceptem, jest pewnym mentalnym wytworem. Albo przylgnięcie do tylko ostatecznej natury jest także pewnym mentalnym wytworem, jest tylko konceptem. Każde przejawione zjawisko - co to znaczy przejawione zjawisko? Takie zjawisko, które możemy postrzegać za pomocą naszych zmysłów, możemy je widzieć, słyszeć, dotknąć, posmakować, powąchać. Myślenie, że takie zjawisko pozbawione jest swojej własnej istoty, pozbawione jest trwałej esencji, jest dosyć głupią ideą, nieprawdaż? A więc po pierwsze - myślenie, że to zjawisko jest puste, jest pewną głupią ideą, myślenie, że ono się nie przejawia. Ale lgnięcie też tylko do tego, jak ono wygląda, chwytanie się tylko tego aspektu, jak to zjawisko wygląda, jest znowu tylko takim odjazdem ego. Niemniej istnieje taka skłonność do lgnięcia tylko do aspektu dostrzegania tego, jak zjawiska się przejawiają, w jaki sposób nasz nieświadomy, pomieszany umysł widzi, w jaki sposób wyglądają te zjawiska, to co widzimy, to co słyszymy. Istnieje skłonność do lgnięcia tylko do tego relatywnego aspektu. Jest wielu medytujących, którzy pozwalają sobie przylgnąć do tylko tego względnego aspektu, opierać się tylko na tym, co widzą, słyszą itd. Są też jednak tacy praktykujący, którzy lgną tylko do tego aspektu pustki. Myślą, że wszelkie zjawiska, jakiekolwiek się przejawiają, że są tylko puste. W związku z tym wytwarzają takie pojęcia, że wszystko jest nieistniejące, że wszystko jest puste i lgną w ten sposób do pojęcia pustki. Jest to także konceptualizowaniem. Mamy więc zarówno konceptualizowanie tego relatywnego aspektu, jak i konceptualizowanie ostatecznego aspektu, ale każde z nich jest niczym innym, jak tylko znowu pewnym mentalnym wytworem, pewnym wytworem naszego umysłu. Mówimy więc ciągle, że umysł nie rozpoznaje natury, mówimy, że umysł nie rozpoznaje czegoś. Ale czym jest ten umysł stwarzający pojęcie nierozumienia czegoś? W rzeczywistości jest to po prostu nieświadomość, nie uświadamianie sobie czegoś, niewiedza. Po tybetańsku nazywa się to marigpa. Rigpa oznacza widzenie, postrzeganie prawdziwej natury. Wyjście poza marigpę, poza tę niewiedzę, jeżeli wyjdziemy poza marigpę, poza niewiedzę, bycie nieświadomym, to oznacza, że kiedy się przekroczy tę marigpę, to widzi się nierozdzielność prawdy względnej, tego, jak zjawiska się przejawiają i prawdy ostatecznej, tego, jakimi zjawiska są w swojej prawdziwej, ostatecznej naturze. Chodzi więc o zrozumienie zarówno tego względnego, relatywnego aspektu zjawisk, jak i zrozumienie ostatecznego i zrozumienie ich nierozdzielności. Jest to jakby kluczowym punktem, do którego dążymy. Ale oczywiście, żebyśmy mogli to osiągnąć, istnieją pewne stopnie pogłębiania tego zrozumienia. Najpierw musimy dobrze zrozumieć względną prawdę, musimy zrozumieć ostateczną prawdę i następnie zrozumieć ich nierozdzielność. Te rodzaje nauk są więc przedstawiane w taki stopniowy sposób, czyli mówimy tutaj o naukach mahajany, mówimy o naukach madhiamiki, czy też mówimy później o naukach wadżrajany, naukach dzogczen, naukach mantrajany. Wszystkie te różne rodzaje podejść ukazują jedynie, w jaki sposób można stopniowo zrozumieć te dwa aspekty prawdy i następnie ich nierozdzielność. Jeżeli studiujemy nauki mahajany przedstawiające sześć paramit, to zrozumiemy, że to nie jest tak, że tym, którzy opisywali te nauki, brakowało zrozumienia, podejścia wadżrajany czy sekretnej mantrajany czy zrozumienia tego właśnie, co prowadzi do samej natury umysłu. Zobaczymy, że w sześciu paramitach podkreślane jest znaczenie mądrości, zrozumienia, że sześć paramit nie jest w rzeczywistości paramitami, jeśli niepołączone jest to z mądrością. A ta mądrość, to zrozumienie natury umysłu, jest właśnie tym, o czym mówią wszystkie te wymienione nauki mahajany, sekretnej mantrajany itd., nauki prowadzące do zrozumienia natury umysłu, a więc do mądrości. Ale ta podstawowa niewiedza, nazywana często współistniejącą albo współpowstającą niewiedzą, jest tym, co przesłania naturę umysłu, co uniemożliwia jej przejawienie się. Skoro powstaje to podstawowe pojęcie, które sprawia, że nie może się przejawić natura umysłu, to na bazie tego powstają także wszystkie błędne poglądy, również błędne poglądy dotyczące tego, czym jest oświecenie. Zaczynamy więc konceptualizować, wytwarzać sobie różne wyobrażenia, pojęcia na temat tego, czym jest prawdziwe Przebudzenie, czym jest bodhicitta, w końcu powstają też różne koncepty, wyobrażenia na temat czego, czym jest prawdziwe współczucie. Koncepty, a więc takie pojęciowe myślenie, są więc różnymi wytworami umysłu, które sprawiają, że pojawiają się dalsze koncepty, dalsze wytwory umysłu i nawet jeżeli są to jakieś pozytywne, dobre koncepty, to nie są one w stanie pokonać konceptów. Jest to porównywane czasami do psa, który kręci się w kółko próbując złapać koniec własnego ogona. Możemy przez wiele, wiele lat poświęcić się rozwijaniu prawych konceptów, możemy czynić wiele dobroci, możemy starać się być jak najlepszymi ludźmi, jednak nie potrafimy przeciąć się przez sam korzeń tego pojęciowego myślenia, ponieważ pojęciowe myślenie nie pokonuje pojęciowego myślenia. Wśród mistrzów mahajany, którzy pisali na temat paramit, wśród wielu autorów jest dwóch wybitnych, którym zawdzięczamy klasyczne teksty na temat sześciu paramit. Tymi mistrzami są Asanga i Szantidewa. Szantidewa np. w odniesieniu do paramit uważa, że kluczowo ważne jest, aby zrozumieć na początku znaczenie względnej i ostatecznej prawdy. Szantidewa używa takiego porównania, że gdyby niewidomy człowiek prowadził grupę ślepców, to nawet jeżeli ma jak najlepszą intencję, pragnienie doprowadzenia ich do jakiegoś miejsca uwolnienia z wielkiego pustkowia, po którym ich prowadzi, to i tak sama ta intencja nie gwarantuje jeszcze, że naprawdę doprowadzi ich do celu. Tak samo bez zrozumienia znaczenia względnej i ostatecznej prawdy, bez zrozumienia natury umysłu, jeżeli praktykujemy tylko same paramity takie jak dobroczynność, etyczna samodyscyplina, cierpliwość, pilność i medytacja, to nie możemy jeszcze mieć gwarancji, że naprawdę doprowadzi nas to do ostatecznego celu. Nie wiemy, dokąd zmierzają te praktyki, jeżeli nie mamy właściwego zrozumienia względnej i ostatecznej prawdy. Z kolei Asanga mówi, że jeżeli ktoś pragnie osiągnąć oświecenie i jeżeli będzie w stanie porzucić lgnięcie do poczucia ‘ja’, to wówczas szczodrość i inne paramity, inne dobre cechy pojawią się w nim bez żadnego problemu. Z punktu widzenia mahajany powiedziane jest, że potrzebujemy praktykować niezwykle rozlegle szczodrość wolną od lgnięcia do ego. Jeśli rozpoznamy, czym jest prawdziwe poczucie ‘ja’, czym jest prawdziwe ego i rozpoznamy brak w nim jakiejkolwiek trwałości, jakiejkolwiek realnej egzystencji, wówczas z łatwością będziemy mogli przekroczyć ten koncept lgnięcia do poczucia, że to jest moje. Z łatwością rozwinie się w nas gotowość do dzielenia się wszystkim, cokolwiek jest potrzebne dla innych. Dlatego z tego podstawowego zrozumienia natury nas samych, natury naszego umysłu, automatycznie pojawi się całkowicie nieuwarunkowana szczodrość. Z punktu widzenia tego, co mówi Asanga, widzimy, że praktykowanie tej doskonałej szczodrości oznacza całkowicie wolne od samolubstwa, wolne od lgnięcia do poczucia ‘ja’ ofiarowanie swojego ciała, mowy i umysłu, ofiarowywanie swoich posiadłości, ofiarowywanie swojego czasu, całkowicie wolne od stronniczości i całkowicie wolne od przywiązania - dzielenie się tym, co mamy. Inne instrukcje niż to, właściwie nie są w ogóle potrzebne. A więc czemu pojawia się tego rodzaju wymówka, której sobie szukamy i myślimy: aha, potrzebuję wszystkich tych nauk mówiących o tym, w jaki sposób powinienem się dzielić, w jaki sposób powinienem robić to, czy tamto. W rzeczywistości jest to tylko wymówka, która płynie z tego, że utrzymujemy ciągle koncept tego, jak to ja powinienem praktykować. Pojawia się np. ktoś, kto nie pasuje nam do naszej koncepcji wolnej od stronniczości szczodrości i zaczynamy dla takiego nielogicznego podejścia szukać logicznych uzasadnień, dlaczego właśnie wobec tej a tej osoby nie powinienem okazać szczodrości, dlaczego nie powinienem jej czegoś dać. I znajdujemy sobie logiczne uzasadnienia, dlaczego powinniśmy być jednak stronniczy i zachować się w taki sposób wobec tego kogoś. Jest to pewnego rodzaju skłonność, która istnieje wśród nas, medytujących, jest to pewnego rodzaju choroba, która nas dręczy. Gdybyśmy naprawdę szczerze praktykowali od samego początku, to już od chwili przyjęcia schronienia powinniśmy stać się całkowicie nieegoistyczni. Ale jednak nie przyjmujemy takiej postawy i w ten sposób dochodzimy do wniosku, że potrzebujemy jeszcze innej nauki, żeby pokonać swoje egoistyczne podejście. Ale znów tej nowej nauki nie stosujemy w taki nieegoistyczny sposób. Potrzebujemy dalszej nauki, która pozwoli nam to pokonać, żebyśmy my nauczyli się być nieegoistyczni, więc szukamy następnej nauki i tak stopniowo, krok po kroku, możemy przejść całą ścieżkę, ciągle utrzymując pojęcie, że jest jednak takie jakieś ‘ja’, które muszę ochraniać, jest ‘ja’, o które muszę zabiegać, jest ‘ja’, dla którego muszę osiągnąć taki duchowy rozwój. I ciągle trzymamy się kurczowo czegoś, co powinniśmy byli porzucić na samym początku. Szantidewa z kolei przedstawia to w ten sposób, że to nasze ciągłe nawykowe trzymanie się poczucia podmiotu, przedmiotu i działania; że jest ktoś, jest jakiś obiekt, wobec którego ma miejsce działanie i jest jakieś działanie - to jest właśnie czynnikiem, który powstrzymuje nas ciągle przed przejawieniem się takiej nieuwarunkowanej niesamolubności, nielgnięcia do poczucia ‘ja’. Szantidewa mówi, że skłonność do trzymania się tych trzech rodzajów pojęć: podmiotu, przedmiotu i działania; tego, że ja robię coś wobec kogoś, kto jest odbiorcą mojego czynu; albo, że ktoś robi coś względem mnie i ja jestem odbiorcą tego - to takie potrójne pojęcie podmiotu, przedmiotu i działania jest już bazą, na której nadbudowuje się później całe dalsze to pojęciowe pomieszanie. Np. w odniesieniu do szczodrości - to, co jest rozumiane jako ta doskonała szczodrość, jest to po prostu taki naturalny instynkt podzielenia się z kimś czymś, naturalny instynkt dania komuś czegoś. I nie ma tutaj potrzeby stwarzania jakichkolwiek pojęć, nadawania temu nazw: ‘to jest szczodrość, bo ja daję coś komuś’. Jest to naturalny instynkt podzielenia się czymś. Jeżeli nie mamy potrzeby dawania takiej nazwy, tylko potrafimy w naturalny sposób stosować to, wówczas jest to ta prawdziwa, czysta szczodrość. To samo będzie w odniesieniu do innych działań. Nie ma potrzeby nazywania czegoś doskonałością etyki albo doskonałością cierpliwości. Wystarczy tylko bez tworzenia takich pojęć po prostu robić to. Jeżeli rozpoznamy naturę umysłu, to wówczas jesteśmy wolni od wszelkiego pojęciowania, od tworzenia konceptów. Dlatego Longczienpa mówi, że nie ma potrzeby używania nazw dla tych poszczególnych działań, tylko nazywa to całościowo bodhicittą. Jeśli chodzi o szczodrość - doskonała szczodrość jest całkowicie wolna od wszelkich pojęć i jest to po prostu bodhicitta. Tego rodzaju szczodrość musi być etycznie poprawna, etycznie właściwa. Byłoby nielogiczne myśleć, że może być czysta szczodrość wolna od pojęć, jednak niepoprawna etycznie. W taki sam sposób szczodrość nie jest czymś różnym nie tylko od tej czystej etyki, ale prawdziwa czysta szczodrość nie jest czymś różnym od cierpliwości, nie jest czymś różnym od entuzjastycznych wysiłków czy od medytacji. Kiedy tych sześć wyzwalających działań jest całkowicie czystych i jest wolnych od lgnięcia do poczucia ego, wówczas tych sześć wyzwalających działań jest po prostu przebudzonym umysłem, jest bodhicittą. Ostateczna natura, o której tutaj od początku mówimy, nie jest niczym innym, jak zrozumieniem nierozdzielności prawdy względnej i ostatecznej. Kiedy w filozofii mówimy o tym, że wszystkie zjawiska przejawiają się z czystej natury umysłu i że są nierozdzielnością pustki i przejawienia, to w rzeczywistości chodzi tutaj o to samo, co określamy innym pojęciem - nierozdzielności pustki i bodhicitty. Umysł, który zaczyna rozdzielać pojęcia pustki i współczucia czy pustki i bodhicitty, jest to znowu ten sam umysł, który zaczyna rozróżniać prawdę względną i ostateczną. I w tym przypadku również szczodrość, jeżeli jest praktykowana z takiego punktu widzenia rozdzielenia prawdy względnej i ostatecznej, traci swoją pierwotną mądrość, pierwotne zrozumienie i staje się już tylko uwarunkowaną szczodrością. Jest to taki rodzaj szczodrości, z którym mamy zwykle do czynienia, szczodrości ograniczonej pojęciami dającego, dawanego i tego, komu jest dawane. I z tego punktu widzenia zaczynają być ważne nauki komu dawać, kiedy dawać, jak często powinniśmy praktykować współczucie i dawanie, czy powinniśmy dawać na wschód, czy na zachód i jakie będą skutki tego, kiedy damy coś niewłaściwie itd. Wszystkie te nauki zaczynają być wtedy potrzebne. W naukach wadżrajany, zwanych inaczej naukami sekretnej mantrajany albo w naukach tantrajany - główny nacisk położony jest właśnie na urzeczywistnienie tej natury umysłu. Będę omawiać tutaj te paramity w oparciu o tekst ułożony przez Longczienpę, tekst nazywany Drogocenna skarbnica dharmadhatu. W tekście tym, w odniesieniu do nauk o paramitach, nacisk położony jest głównie na przecięcie lgnięcia do poczucia ‘ja’. Pytanie: Czy istnieje możliwość, w sposób świadomy lub nie, przyjęcia na siebie czyjejś karmy? Odpowiedź: Tak, można przyjąć na siebie czyjąś karmę, ale trzeba najpierw całkowicie przekroczyć swoją własną karmę, być całkowicie wolnym od swojej własnej karmy, być w najwyższym stopniu urzeczywistnioną istotą. Wtedy można brać karmę innych na siebie. Ale dlaczego o to pytasz? Pytający: To pojawiło się z rozmów w kręgach różnych leczących osób, mówiących, że ktoś zabiera na siebie czyjeś choroby czy czyjąś karmę. Odpowiedź c.d.: Można z dwóch punktów widzenia spojrzeć na to branie na siebie karmy innych. Po pierwsze - z punktu widzenia nauki Buddy trzeba powiedzieć: każdy musi doświadczyć skutków swojej własnej karmy i to jest nieuniknione. A z drugiego punktu widzenia - jeśli mówimy o braniu karmy wszystkich czujących istot na siebie, to jest to bardziej z absolutnego punktu widzenia, kiedy jesteś postrzegany jako ten, który stworzył wszystkie czujące istoty. Jeżeli mówi się, że wszystko jest przejawem własnego umysłu, to również wszystkie czujące istoty, razem z tym całym karmicznym uwarunkowaniem, są przejawem twojego umysłu i możesz mieć całkiem dużo pracy z wzięciem na siebie całej tej uwarunkowanej karmy innych. Jeśli pomyślisz o tych wszystkich niezwykłych bodhisattwach, którzy z tak wielkim trudem biorą całą nieskończoną karmę wszystkich istot na siebie, a my ciągle jesteśmy tutaj uwięzieni, to możesz mieć wyobrażenie na temat tego, jak wiele tej karmy da się wziąć na siebie, lub nie. Są więc te dwa podejścia. Możesz wziąć na siebie karmę czujących istot, jeśli osiągniesz ostateczne urzeczywistnienie. Dlatego istnieją takie ostateczne modlitwy, w których modlimy się, ‘aby wszystkie czujące istoty osiągnęły wyzwolenie. Do tego czasu ja sam nie osiągnę wyzwolenia’. To jest właśnie z takiego punktu widzenia. Ale z takiego bardziej względnego punktu widzenia, jest coś takiego jak kolektywna, zbiorowa karma i my możemy sami ulec wpływowi tej zbiorowej karmy, która się zbiera w nas, jak również my możemy mieć wpływ na tę zbiorową karmę. Autentycznie urzeczywistniona istota może mieć wpływ na taką zbiorową karmę, może zmienić kierunek karmy, zmienić kierunek dojrzewania tych przyczyn. To jest właśnie to, co dzieje się, kiedy np. spotykamy autentycznych mistrzów i nasza własna karma zaczyna zmieniać się w kierunku dojrzewania coraz większego zrozumienia, większej mądrości. Dobrze więc jest brać na siebie karmę innych, ale najlepszym sposobem, aby to uczynić, jest ucięcie korzenia swojej własnej niewiedzy. Płynący z niewiedzy błąd wiary w istnienie tego, który coś czyni, płynący z niewiedzy błąd wiary w istnienie tego, wobec kogo jest coś czynione i płynący z niewiedzy błąd wiary w to, że istnieje sam czyn. A więc możesz mieć z tym też całkiem dużo pracy. Rano mówiliśmy dużo o tym, w jaki sposób dotrzeć do samego korzenia, do konceptualnego ‘ja’, do pojęcia ‘ja’ i w jaki sposób uciąć ten korzeń. Niemniej chciałam w tej chwili zwrócić uwagę na to, że otrzymałam kilka listów, kilka kartek z prośbą o rozmowę indywidualną i niektóre z nich dzielą ten sam problem, który wydaje się być dosyć wspólnym problemem dla wielu medytujących - mianowicie problem zintegrowania praktyki z codziennym życiem. Istnieje taki pogląd - niektórzy sądzą, że jeżeli ktoś jest dobrym medytującym, to nie powinien sobie umieć radzić w codziennym życiu, a jak ktoś jest praktycznym człowiekiem, to nie będzie umiał dobrze medytować. Ale jest to bardzo błędny pogląd, polegający na odróżnianiu tego co względne i ostateczne. Jesteśmy skłonni stwarzać tego rodzaju pojęcia na temat rezultatu; wyobrażenia, z powodu których później nie potrafimy w naszym działaniu zastosować tego, co dotyczy ostatecznego celu praktyki. I to jest błąd. Z mojego punktu widzenia wydaje się, że to powinno być łatwiejsze, jeżeli nie lgniecie tak do sztywno ustalonych pojęć, do sztywno ustalonych konceptów. Powinno być o wiele więcej elastyczności, o wiele więcej łatwości w podejściu do różnych sytuacji. Skąd więc biorą się te problemy? Wcześniej była też mowa o tym, że dzięki tej elastyczności różne zobowiązania powinniśmy wypełniać w łatwiejszy sposób. Niektórzy mówią: mam tak wiele zobowiązań, mam zobowiązania wobec swojej matki, wobec żony, wobec dzieci, wobec pracy itd. i z powodu tych zobowiązań nie jestem w stanie dobrze praktykować. Być może, że z powodu wypełniania tych zobowiązań będziemy mieli mniej czasu na formalną praktykę, mniej czasu na medytację. Ale w końcu, po co medytujemy? Medytujemy po to, żeby przekroczyć taką potrzebę ochraniania ciągle tego poczucia ‘ja’, ochraniania siebie. Weźmy taki przykład: jeżeli jest nauczyciel, który zaczyna poświęcać bardzo wiele czasu swoim uczniom, prowadzeniu Ośrodka itd., przestaje mieć czas dla siebie. Jeżeli on mówi, że ciągle nie ma czasu dla siebie, to może to brzmieć trochę egoistycznie. Ale jeżeli on naprawdę nie ma czasu dla siebie, bo poświęca siebie ciągle innym, to wygląda na to, że jednak zarówno nauczyciel, jak i uczniowie, powinni być podobni. Uczniowie też powinni poświęcać czas innym. Gdyby ktoś np. poświęcał swojej praktyce medytacyjnej półtorej, dwie czy trzy godziny dziennie i miałby taką skłonność oddzielania medytacji od życia, to będzie wyglądać to w ten sposób, że do swojej medytacji potrzebuje bardzo dobrego miejsca, spokojnego miejsca, gdzie pali się kadzidło, jest przyjemna atmosfera, kolor pomieszczenia jest w porządku, jest cicho. Zabierając się do medytacji potrzebuje najpierw pół godziny na wytłumaczenie innym, że teraz mają być cicho, później potrzebuje pół godziny na uspokojenie siebie samego. Potem siedzi, próbuje się skupić i przez jakąś krótką chwilę uzyskuje jednoupunktowioną koncentrację. Spogląda na zegarek i okazuje się, że dla tej jednej krótkiej chwili potrzeba było przynajmniej półtorej godziny przygotowań. Jeżeli więc ktoś poświęca półtorej godziny na to, żeby przez jedną chwilę tylko pozostać bez rozproszenia, a przez pozostały czas mu się to nie udaje, ciągle jest rozproszony i narzeka, że ta medytacja nie jest dobra, to taki rodzaj praktyki rzeczywiście jest bezwartościowy. W takim przypadku będziemy również troszczyć się bardzo o to, kiedy wreszcie osiągniemy rezultat, jak będzie wyglądać ten rezultat, ile mantr jeszcze musimy powiedzieć, jak wiele pracy musimy włożyć w to, żeby wizualizacja była klarowna. Pojawia się faza budowania, coś się pojawia przed nami, coś w nas się wchłania, my gdzieś wychodzimy, coś robimy, zaczynamy kombinować, robić to wszystko i w końcu zastanawiamy się, jak to wszystko ma jeszcze pomóc wszystkim innym. A ci, którzy poświęcają się praktyce rytuałów, mają jeszcze większy problem, ponieważ w czasie wykonywania rytuału zastanawiają się, jakie jest znaczenie tego, co ja robię, jak to właściwie trzeba było zrobić. Jest to doskonała podstawa do powstania różnego rodzaju wątpliwości, co właściwie tekst mówi na temat tego rytuału, jak to powinno być robione, co ten lama powiedział, a co tamta powiedziała na ten temat, a co jeszcze książka mówi na ten temat. Bardzo trudno jest pamiętać dokładnie o tym, jak się wykonuje rytuał, jakie jest jego znaczenie. Zaplątujemy się w to tak, że praktyka staje się czymś zupełnie oddzielonym od naszego życia, czymś zupełnie odrębnym, niż nasze codzienne życie. Zapominamy prawdziwy sens praktykowania takich rytuałów i pojawia się znowu bardzo poważny problem. Czasami mamy poczucie, że praktyka nas związuje, że odbiera nam swobodę. Ale skąd to się bierze? Z powodu naszych konceptów, różnych pojęć, które implikujemy, które nakładamy na tę praktykę. To my powinniśmy trzymać naszą praktykę mocno w garści, to my powinniśmy mieć ją, można powiedzieć, związaną i panować nad nią. Praktyka powinna być tym, co nam pomaga. Inaczej jest to zupełnie beznadziejne. Powinniśmy sprawdzić, jaka jest nasza relacja z praktyką, którą wykonujemy, niezależnie od tego, jaka to jest praktyka. Czy jest to praktyka szine, lhagthong, praktyka uspokajania umysłu i spoglądania w jego naturę, czy jest to praktyka procesu stwarzania tyb. czierim, czy jest to praktyka powtarzania mantry, albo czy jest to praktyka mahajany taka jak tonglen. Niezależnie od tego, jaką ona jest, powinniśmy sprawdzić naszą relację, nasze powiązanie z tą praktyką. Czasem może być tak, że sami wybieramy jakąś praktykę, ponieważ sami czujemy szczególne przyciąganie do tej praktyki, czujemy się z nią dobrze. A czasami jest tak, że ktoś nie miałby takich specjalnych upodobań, nie brałby się za żadną praktykę, tylko z otępiałym umysłem siedziałby, słuchał różnych nauk i czekał, aż któregoś dnia w głupim umyśle pojawi się oświecenie. Jeżeli tak miałoby być, wtedy nauczyciel nieraz może zadać pewną praktykę dostosowaną do naszych potrzeb, wyjaśnić - masz to robić tak i tak i ma to być twoją codzienną praktyką. Są więc te dwa rodzaje podejścia, zdobycia praktyki - albo wybieramy coś samemu, bo szczególnie mamy inklinacje do tego, albo lama nam zadaje jakąś pracę. W jednym i drugim przypadku powinniśmy podążać bardzo dokładnie za instrukcjami, jakie otrzymaliśmy od lamy, za wyjaśnieniami na temat tego, w jaki sposób medytować. Stosując się dokładnie do tych wskazówek, po tym jak będziemy stosować praktykę, coraz bardziej będziemy doceniać jej znaczenie, będziemy doceniać jej głębię i dzięki temu, kiedy docenimy prawdziwe znaczenie praktyki, będziemy ją robić jeszcze bardziej szczerze. Chodzi o to, żebyśmy dzięki praktyce zrozumieli w końcu, jak dalece nasz własny umysł potrzebuje się zmienić, jak głęboka transformacja, jak głęboka przemiana musi nastąpić. Musimy zrozumieć, że faktycznym celem naszej praktyki jest uzyskanie tego wewnętrznego wglądu, jasnego widzenia wewnętrznego. To jest jedyny cel, któremu służą wszystkie praktyki. Kiedy stwierdzimy jednak, że nasza praktyka staje się czymś bardzo oddzielonym od naszego życia, ta duchowa część praktyki i nasze codzienne życie stają się dwiema różnymi rzeczami, to wówczas możemy być pewni, że cały postęp, jakiego dokonaliśmy, został zaprzepaszczony. Jedynym celem praktyki jest uświadomienie sobie ważności utrzymywania ciągle niezachwianej przytomności, bycia świadomym tego, co dzieje się w naszym umyśle. Ale kiedy potrafilibyśmy utrzymywać tę przytomną świadomość tylko w czasie sesji medytacyjnej, to znowu pojawi się brak pełni w praktyce i zaczniemy mieć poczucie winy z tego powodu, że taką naprawdę jasną świadomość, przytomność, możemy utrzymać w czasie medytacji, a przecież nie jesteśmy w stanie w życiu tylko medytować. Mamy inne rzeczy, które musimy robić i jeśli wówczas nie będziemy utrzymywać tej przytomnej świadomości, będziemy mieli poczucie winy, poczucie, że coś robimy w taki niedoskonały sposób, że odchodzimy w tym czasie od prawdziwej praktyki. I powstanie tendencja, skłonność do wydłużania czasu, który spędzamy w siedzącej medytacji, zamiast rozwijania, przedłużania czasu, kiedy jesteśmy przytomni, niezależnie od tego, czy siedzimy w medytacji, czy poruszamy się i coś robimy. Czy jest jakakolwiek chwila, w której nie powinniśmy praktykować schronienia, w której nie powinniśmy utrzymywać umysłu ukierunkowanego na Trzy Klejnoty? Czy jest jakakolwiek chwila, w której nie powinniśmy praktykować bodhicitty albo nie utrzymywać przytomnej świadomości? Prawdziwy medytujący utrzymuje te postawy przez cały czas, tak że stają się one całkowicie zintegrowane z jego życiem. Może więc zdarzyć się, że będziemy mieli coraz mniej czasu na formalną medytację, ale samo w sobie nie jest to błędem, ponieważ w ostatecznym sensie powinniśmy uczyć nie oddzielać tego, co jest w sesji medytacyjnej i tego, co jest w czasie codziennego życia. To oddzielenie powinno się coraz bardziej zmniejszać. Tak, że ostatecznym celem praktyki jest to, aby utrzymywać w każdej chwili taką przytomną świadomość, tak żeby stale być przebudzonym. Druga przeszkoda pojawia się tylko wtedy, kiedy ktoś ma skłonność do silnego lgnięcia do ego, silnego lgnięcia do poczucia ‘ja’. Wiąże się z tym również to, że ktoś ma dużą skłonność do bycia niezdyscyplinowanym, do posiadania małej samodyscypliny. Efektem tego jest to, że następuje silne odróżnienie między mną i praktyką, ja i praktyka są czymś różnym. My wszyscy chcemy osiągnąć stan nie lgnięcia do ego, ale możemy mieć czasami skłonność do myślenia, do osądzania, że w tej całej praktyce za mało czasu pozostaje dla nas samych. Możemy myśleć: aha, ofiarowuję siebie innym, będę pracować dla innych np. przez cały miesiąc, ale przynajmniej weekendy muszę mieć dla siebie. Taka postawa wiąże się z takim może nastawieniem: okay, ja nie oczekuję niczego w zamian od innych, ale przynajmniej moja mądrość musi wzrastać. Mamy więc ciągle jakieś oczekiwania w stosunku do siebie, mamy oczekiwania, że coś z tego będziemy mieli. Z takiej postawy bardzo łatwo jest rozwinąć egoistyczne podejście, które wiąże się później z rywalizacją z innymi, wiąże się z tym, że łatwo popadamy w irytację albo gniew, albo że nasz umysł jest stale pobudzony, rozpoczynamy różne działania i nie potrafimy doprowadzić ich do końca, towarzyszy nam stały niepokój. To wszystko pojawia się właśnie w takim umyśle, który jednak oczekuje czegoś dla siebie, jeśli nie z zewnątrz, to przynajmniej że wewnątrz w nim coś będzie wzrastało, że coś z tego będzie mieć. Wiążą się z tym również takie postawy, kiedy ktoś mówi: aha, ja jeszcze nie jestem w pełni Przebudzony, nie zrozumiałem do końca nauk madhiamiki, nie zrozumiałem tego czy tamtego, więc nie muszę wcale siebie tak bezgranicznie poświęcać innym, mogę coś jeszcze mieć z tego życia dla siebie, należy mi się. I taka postawa zawsze będzie przeciwstawiać się prawdziwej niesamolubności. Kiedy zamierzamy oddać siebie, poświęcić siebie pracy dla innych np. przez jeden cały dzień, niech to będzie przykładowo praca w Ośrodku Dharmy, jeżeli nie mamy żadnego planu, po prostu myślimy: ofiarowuję cały swój czas, nie wiem, co akurat będzie do zrobienia, zrobię to, co będzie potrzebne - to jest to przykład jednej postawy. Inną postawą jest to, kiedy przychodzimy i myślimy: ofiaruję swój cały dzień, ale między 12:00 a 13:30 będę miał czas na odpoczynek, to jest mój prywatny czas. Jeżeli coś w tym czasie nam przeszkodzi, to zaczynamy myśleć: coś jest nie w porządku, jak oni śmią mi przeszkadzać, bądź co bądź ofiarowuję dwadzieścia dwie i pół godziny każdej doby dla Ośrodka i chociaż tę chwilę chciałbym zachować na swój prywatny użytek, a oni mi w tym ciągle przeszkadzają. Taka postawa jest związana z pewnym brakiem odwagi do przekroczenia pewnych granic i pojawi się w związku z tym taki rodzaj oczekiwania, że coś jednak ja muszę mieć, taki rodzaj żebrania o coś, że mnie się mimo wszystko coś należy. Taka postawa sprawi, że nawet jeśli będzie w nas wiele współczucia, będzie wiele tolerancji, to jednak w takich chwilach pojawi się pewne zmęczenie, zmęczenie polegające na tym: aha, już jestem zmęczony tym współczuciem, potrzebuję przez chwilę po prostu zająć się sobą, bez myślenia o innych, jestem zmęczony tą pracą dla innych. To sprawi, że w tych chwilach, kiedy ktoś nam zakłóca nasz prywatny czas, łatwo będziemy popadać w irytację. W tekście, który analizujemy, to porównane jest do kupki suchych liści - wystarczy jedna iskra, aby ta kupka natychmiast zajęła się ogniem. Tak samo - jeśli ktoś ma taką tendencję, to bardzo łatwo z niewielkiej chwili irytacji popadnie w wielki gniew, porzuci pozytywne działania, zacznie robić coś niedobrego. Kiedy praktykujecie medytację i wiecie, że ta medytacja ma prowadzić właśnie do osiągnięcia nieprzywiązania do poczucia ‘ja’, ma prowadzić do nieegoizmu, kiedy dochodzicie do tego punktu, należy wówczas porzucić wahanie, należy zdecydowanie, śmiało wejść w to. Wiecie, że medytacja prowadzi właśnie do tego, zaczynacie to rozumieć i nie powinniście powstrzymywać się przed wejściem w takie nieegoistyczne współczucie i pracę dla innych, po prostu zróbcie to. Powinniśmy więc w pewnej chwili naszej praktyki, w pewnej chwili naszego życia podjąć decyzję, co właściwie chcemy robić i po prostu wejść bez wahania w taką praktykę wolności od egoizmu. Ale żeby móc to uczynić, powinniśmy naprawdę studiować nauki dotyczące podstawy, to znaczy dotyczące tego ostatecznego poglądu. Jeśli zrozumiemy nauki dotyczące poglądu, dotyczące tego, jak ma się do siebie wzajemnie prawda względna i prawda ostateczna, to dzięki temu będziemy mogli stopniowo rozpuścić pojęcia, które trzymają nas w poczuciu oddzielności prawdy względnej i prawdy ostatecznej. Na pytania dotyczące trosk o to, co będzie się działo z praktyką, dobrą odpowiedzią będzie historyjka, która miała miejsce mniej więcej na początku tego roku, kiedy Lama Rinczen z paroma Polakami był u nas w klasztorze w Deradun. Pewna grupa uczniów z Zachodu miała właśnie audiencję u J.Ś. Minling Tricziena Rinpocze i kiedy już wychodzili, jeden z Amerykanów zadał pytanie: jak się właściwie czuje, kiedy jest się Przebudzonym, co się wtedy odczuwa? Jego Świątobliwość dał niezwykle prostą, niezwykle bezpośrednią odpowiedź: tak naprawdę, to nic się nie zmieniło, tylko przestałem się przejmować. Polega to po prostu na tym, że kiedy przestaniemy lgnąć do tego poczucia ‘ja’, to przestajemy przejmować się wszelkimi obawami, wszelkimi oczekiwaniami, przestajemy troszczyć się o to, że może zabraknie nam na wszystko czasu, może zabraknie energii, a będziemy zdolni czy nie będziemy zdolni czegoś wykonać. Pojawia się przestrzeń otwartości bez żadnego planowania, przestrzeń, w której po prostu robi się to, co jest do zrobienia. Nie powinniśmy, więc oddawać się takiemu trzymaniu się, lgnięciu, poczuciu ‘ja’ i ten brak lgnięcia do poczucia ‘ja’ powinniśmy zastosować do całej praktyki, w odniesieniu zarówno do praktyki w czasie sesji, jak i do naszego codziennego życia. Powinniśmy podchodzić do tego nie dbając o swoje poczucie ‘ja’. Dzięki temu zrozumiemy nierozdzielność prawdy względnej i prawdy ostatecznej. Zrozumiemy, że nie powinniśmy konceptualizować, podchodzić w pojęciowy sposób do jakichkolwiek sytuacji. W innym przypadku - jeżeli myśli się, że ma się np. rozwinąć współczucie wobec wszystkich istot, to zaczyna się troska o siebie. Skoro mam tak wszystkim pomagać, to co stanie się ze mną? Ja zostanę biedny, któremu nikt nie pomoże. Takie myśli są niepotrzebne. Powinniśmy stale kierować umysł na zrozumienie celu naszej praktyki. Powinniśmy stale stawiać sobie pytanie: po co ja właściwie praktykuję, co ja faktycznie chcę osiągnąć? Jeżeli otrzymujemy od naszego nauczyciela jakąś medytację, pouczenia do jakiejś praktyki medytacyjnej, też powinniśmy zastanawiać się nad tym, co ja właściwie dostałem, dlaczego siedzę codziennie w medytacji, czemu to ma służyć? I powinniśmy w końcu dojść do zrozumienia, do przekonania, że faktycznie jest w tym jeden cel, że jest nim przecięcie się przez niewiedzę, przecięcie się przez ignorancję i dzięki temu rozwinięcie zdolności pomagania sobie i wszystkim czującym istotom. Jeżeli rozwiniemy takie zrozumienie, taką postawę, to powinniśmy zastosować ją we wszystkich działaniach naszego ciała, mowy i umysłu. Kiedy praktykujemy jakąkolwiek recytację tekstu, modlitwy, kiedy kontemplujemy jakieś nauki albo powtarzamy mantrę czy praktykujemy jakąś wizualizację, zawsze powinniśmy starać się zastanowić nad tym, jaki jest właściwy powód wykonywania przeze mnie tej praktyki. I powinniśmy zrozumieć, że jest to po to, żebyśmy - ponieważ posiadamy taką solidną postawę lgnięcia do poczucia ‘ja’ - osłabili tę postawę. Zrozumienie tego jest takim poglądem, który powinniśmy następnie osadzić w medytacji, a następnie powinniśmy umieć również osadzić w naszych codziennych działaniach. Dopiero wtedy, kiedy pogląd, medytacja i działania są ze sobą całkowicie zintegrowane, wtedy jest to prawdziwa praktyka buddyjska. Jeżeli wykonujemy codzienną medytację, jakakolwiek by to nie była medytacja, również powinniśmy ją zawsze połączyć z praktyką współczucia. Ta medytacja powinna być zwieńczona zdolnością wprowadzenia w działanie współczucia w każdej chwili. I to nie chodzi o takie zaplanowane wprowadzanie współczucia, tu nie powinno być żadnych planów, tylko powinna być to zdolność zastosowania naszego współczucia i naszej przytomnej świadomości w każdej chwili do wszystkiego, cokolwiek się pojawia. Jakakolwiek sytuacja się pojawi, powinniśmy umieć to zastosować. Powinniśmy także zrozumieć naturę naszego ‘ja’, bo jeśli zrozumiemy dobrze naturę naszego ‘ja’, stanie się to podstawą do osiągnięcia nielgnięcia do poczucia ‘ja’. Jeżeli to zrozumiemy, to wówczas potrafimy również rozwiązywać rozmaite problemy, które pojawiają się w naszym życiu. I nie ma różnicy w odniesieniu do tych problemów. Jeżeli ktoś np. ma problem z ojcem, w podobny sposób rozwiązywać się będzie problem z matką, podobny sposób należy zastosować do rozwiązania problemu z żoną itd. Jaki to jest sposób? Jest to zrozumienie, jak być nieegoistycznym, w jaki sposób nie być samolubnym. Dzięki temu będziemy w stanie pracować z każdą sytuacją, która się pojawi. Gdyby ktoś dzisiaj przyszedł do nauczyciela buddyjskiego i powiedział, że ma problem z żoną, to nawet jeśli uzyska jakąś poradę, pewnie za rok przyjdzie i powie, że ma teraz problem ze swoim rodzeństwem, w następnym roku będzie miał problem z przyjacielem itd., bo ten sam schemat pozostanie i ciągle będzie miał on problemy w relacji z innymi. Jest tak, jeżeli ktoś nie zrozumiał, w czym tkwi sedno problemu. Jeżeli jednak jesteśmy medytującymi, którzy starają się zrozumieć absolutną prawdę - a mam nadzieję, że jesteśmy takimi ludźmi, którzy starają się dążyć do zrozumienia tego, co ostateczne - to wówczas zrozumiemy, co mamy naprawdę porzucić. Naprawdę mamy porzucić skłonność do gniewu, zazdrości, pragnienia - te wszystkie uczucia, które wypływają z lgnięcia do poczucia ‘ja’. I jeżeli to się zrozumie, wówczas potrafimy w każdej sytuacji zastosować to jako antidotum i każdą sytuację potrafimy przepracować. Jeżeli chcemy umieć zastosować praktycznie te nauki o nielgnięciu do poczucia ‘ja’, to jest taka jedna prosta rada: pozwólmy rzeczom się rozgrywać, pozwólmy się temu dziać. Po angielsku to się mówi let it go czyli pozwól temu być. Niezależnie od tego, jaką praktykę będziemy stosować - czy będzie to praktyka bodhicitty, czy będzie to praktyka cierpliwości, czy jakakolwiek inna praktyka, o której słyszymy czy którą możemy próbować praktykować, sprowadzić się to w końcu musi do tego samego - żeby nauczyć się nie lgnąć do różnych historii, które nas spotykają, do różnych zdarzeń, które nas spotykają, żeby jakakolwiek chwila, jakieś nieprzyjemne zdarzenie nie przemieniało się w długą historię, którą ciągle przeżywamy, ciągle czujemy się poirytowani. Po prostu pozwólmy temu odejść. Zrozummy, że nie jest to takie istotne. Jeśli ktoś np. mówi: nie mam problemu w ogóle ze wszystkimi istotami, mam tylko jeden problem z moją matką - to oznacza, że mimo iż wydaje się, że ktoś zrozumiał jakoś praktykę, to w rzeczywistości powinien naprawdę jeszcze raz przyjrzeć się swojej relacji do praktyki, swojej własnej motywacji i powinien dostrzec, że jeżeli jest to taki problem, z którym ma kłopoty, którego nie może rozwiązać, to znaczy, że pozostały tutaj jakieś oczekiwania, jakieś lgnięcie, potrzeba posiadania czegoś dla siebie. Powinno się zrozumieć więc, że nie jest to takie ważne, jaka sytuacja się wydarzy. Powinniśmy umieć podejść do niej z otwartym umysłem, bez żadnych z góry ustalonych oczekiwań - co powinno się zdarzyć, co powinniśmy mieć z tego albo co nie powinno nas dotknąć. To samo dotyczy poczucia winy. Poczucie winy nie jest niczym innym, jak tylko jeszcze jednym konceptem, jeszcze jednym pojęciem, które wytwarzamy sobie w umyśle. Weźmy taki przykład: gdybyśmy zmienność dzisiejszej pogody - to, że pada trochę deszczu i jest na przemian trochę słońca - uznali za coś bardzo ważnego, siedzielibyśmy z wielkim problemem, mielibyśmy problem, że dzisiaj pogoda nie jest taka, jaka chcielibyśmy, żeby była. I później możemy sobie to racjonalnie przemyśleć i uświadomić sobie, że to wszystko jest nieróżne od natury umysłu - zamiast się złościć, powinienem medytować na naturę umysłu, a ja tego nie zrobiłem, nie jestem zdolny tego zrobić. Znowu pojawi się poczucie winy, które nie jest niczym innym, jak tylko jeszcze jednym drogocennym konceptem, który tak lubimy, których tak się trzymamy, które tak lubimy pielęgnować. Dlatego kiedy zauważymy, że tak jest, powinniśmy użyć tego jako inspiracji, jako jeszcze jednej lekcji mówiącej nam, że wcale nie ma sensu lgnąć do tych kolejnych pojęć, tylko należy je najzwyczajniej w świecie pozostawić, pozwolić im odejść, nie zajmować się nimi i nie przejmować. To były ogólne nauki, które chciałam powiedzieć w odniesieniu do kilku listów z prośbą o indywidualną rozmowę. Mam nadzieję, że po tym, co wyjaśniłam, nie będzie już potrzebne żadne osobiste spotkanie i indywidualne wyjaśnianie tego samego. Ale to, co powiedziałam, również bardzo dobrze pasuje jako kontynuacja tego, na czym zatrzymaliśmy się rano. Asanga wyjaśnia w tym tekście, że kiedy medytujący nie zniszczy w sobie lgnięcia do ego, to bardzo trudno będzie mu pomagać innym. Weźmy przykład agresji, przykład gniewu. Jeżeli nie zniknie wewnątrz nas gniew, to będziemy mieli bardzo silną potrzebę ochraniania siebie samego. I w różnych sytuacjach będziemy ukazywać tę agresję, będziemy przejawiać ją wtedy, kiedy poczujemy, że inni nam zagrażają. I nawet, kiedy będziemy próbować praktykować współczucie, to to współczucie pozostanie stronnicze, ponieważ zawsze będziemy patrzeć na innych poprzez pryzmat tego, że może jednak on mi zagraża, może jednak grozi mi coś z jego strony. I to współczucie nie pozostanie takie czyste i nieuwarunkowane, to znaczy niestronnicze w odniesieniu do innych. Musimy więc uświadomić sobie znaczenie przecięcia lgnięcia do poczucia ‘ja’, bo tylko wówczas przejawi się prawdziwe współczucie. Jeśli mówimy w tym kontekście o agresji, to nie chodzi tutaj tylko o taki rodzaj gniewu, który uzewnętrznia się w postaci zewnętrznej agresji, takiego gniewu, który ukazujemy w naszych działaniach. Ale odnosi się to także do wewnętrznej agresji, do jakiejkolwiek, najmniejszej nawet skłonności do irytacji, kiedy nawet najmniejsze poruszenie, coś co słyszymy, irytuje nas wewnątrz, przeszkadza nam, nie pasuje nam do naszego obrazu świata. Taka postawa sprawia, że nie potrafimy np. doceniać innych, nie potrafimy doceniać ich właściwości. Jeżeli popatrzymy na życie wielkich mistrzów przeszłości, w ogóle wszelkich mistrzów buddyjskich czy mistrzów tybetańskich, jak również popatrzymy na wielkich mistrzów, od których mogliśmy się uczyć w tym życiu, to zobaczymy, że jest jedna charakterystyczna rzecz, która jest wspólna dla nich wszystkich. Mianowicie to, że są oni szczęśliwi z każdym, kogo napotkają. Nie ma w nich agresji, nie ma tego, że kogoś nie lubią, mają z kimś problem i nie mogą sobie z tym człowiekiem poradzić, będą go unikać, nie mogą z nim przebywać. Ta taka szczera radość, która towarzyszy im w spotkaniu kogokolwiek i to, że nie mają problemów w spotkaniu z kimkolwiek, jest właśnie oznaką tego, że oni sami przecięli więzy tego lgnięcia do „ja”. Są zapewne medytujący, którzy medytują przez wiele lat, którym wydaje się, że widzieli naturę swojego umysłu, ale mają problem. Mają problem z tym, że nie lubią ludzi, nie lubią jakichś miejsc, nie lubią nieba, nie lubię tego, nie lubią tamtego i ciągle im się coś nie podoba. Tacy medytujący to zapewne my? Czyż nie jest tak, że my tak właśnie medytujemy? Że różne rzeczy nas irytują? Myślimy: on nie pozwala mi rozwinąć prawdziwego współczucia, on nie pozwala mi rozwinąć prawdziwej tolerancji, ponieważ jest taki a taki. Takie właśnie podejście sprawia, że my właściwie chcielibyśmy osiągnąć doskonałość tylko wtedy, jakbyśmy się znaleźli w doskonałej sansarze. A tak to myślimy: niedoskonała sansara, nie mogę osiągnąć doskonałości. Od lat obserwuję medytujących na odosobnieniu, szczególnie tych, którzy przyjeżdżają do Ośrodka Medytacyjnego Samten Tsek, który prowadzę. W tym roku były tam dwie Czeszki, Adriana i Janet i one mogą być przykładem tych, którzy przyjeżdżają tam medytować. Kiedy widzę tych medytujących ludzi, odwiedzam ich np. na odosobnieniu i pytam, jak dzisiaj idzie twoja medytacja i słyszę w odpowiedzi ‘tak sobie, bo woda cały czas kapała i to mi przeszkadzało’, ‘dzisiaj nie za dobrze, bo deszcz padał i było głośno’, ‘dzisiaj nie za dobrze, bo pies szczekał i coś tam się jeszcze przypaliło’ - jako nauczyciel na pewno nie oczekuję tego rodzaju odpowiedzi. Jeżeli mamy takie postawy, że zawsze znajdujemy jakieś zewnętrzne przeszkody w tym, że nasza medytacja nie była taka, jak byśmy oczekiwali, to znaczy, że ciągle jeszcze lgniemy do takich pojęć, do takich wyobrażeń, jaka ta medytacja powinna być i nie potrafimy wykorzystać tych drogocennych nauk do utrzymania po prostu przytomnej świadomości w takiej sytuacji, w której właśnie jesteśmy. Asanga w tym kontekście mówi: wszystkie zjawiska są przejawem umysłu. Bywa tak, że rozumiemy faktycznie, że wszystkie zjawiska są przejawem umysłu, ale nie zdajemy sobie sprawy, w jaki sposób to przejawianie ma miejsce, w jaki sposób jest uwarunkowane, jak to się rozgrywa. Nie rozumiemy tego, w jaki sposób szybkość, siła tego, jak pojawiają się te zjawiska, że to wszystko ma swoją siłę w umyśle, a tą siłą, która sprawia, że te wszystkie zjawiska się rozgrywają, jest nasze lgnięcie do poczucia realności. Lamowie mówią więc czasami, że dopóki żyjemy, nasze zmysły będą działały, a jeśli nasze zmysły będą działały, to znaczy, że będziemy ciągle postrzegać rozmaite zjawiska, których przejawiania się, ciągłego pojawiania się nie powstrzymamy. Użyjmy jeszcze raz tego przykładu z dzisiejszego poranka - zamiast przycinać drzewo po kawałku, trzeba uciąć jego korzeń, a wówczas całe drzewo będzie wykopane, jego żywot będzie zakończony. Tak samo jest z naszymi pojęciami. Zamiast walczyć z każdym pojedynczym pojęciem - ‘chcę tego’ lub ‘nie chcę tamtego’ - trzeba uciąć sam korzeń, trzeba pokonać, trzeba zrozumieć naturę umysłu. Asanga mówi dalej: kiedy szukamy umysłu, jest on jak przestrzeń, nie ma żadnej rzeczy w tym sensie, jak żadnego przedmiotu, który dałoby się znaleźć i wskazać jako umysł. Te projekcje umysłu, te wszystkie pojęcia, doświadczenia, jak coś dobrego i złego, coś brzydkiego i pięknego - dlatego medytujący powinien starać się przeciąć poprzez wszelkie takie spektakle, poprzez wszelkie rozmaite przejawienia. Nasze doświadczenia są takiego samego rodzaju, jak nocne mary, jak nocne zmory. Kiedy np. matka, która kocha swoje dziecko, śniłaby, że dziecko umarło, obudzi się wtedy z wielkim lękiem, z wielkim przerażeniem, z uczuciem, że może stało się coś strasznego, może straciła swoje dziecko. A później zorientuje się, że to był tylko sen, że nigdy tak naprawdę to się nie wydarzyło. Dokładnie tak samo jest z wszelkimi naszymi lękami i z wszelkimi obawami. Mają one taką samą naturę, jak te nocne zmory. Jak wiele rzeczy jest takimi, jak myślimy, że one są, jak wiele rzeczy jest takimi, jak nam się wydaje, że one są? Wszelkie rzeczy, jakich doświadczamy nie są różne od tej iluzji. Wydaje się nam, że one istnieją, tylko dlatego, że myślimy, że one istnieją. Inaczej mówiąc - nasza wiara w ich istnienie nadaje im realność. Medytacja nie odbiera realności zjawiskom. Niektórzy myślą czasami: aha, buddyzm naucza o iluzoryczności wszystkich zjawisk, to znaczy, że wszystkie zjawiska staną się iluzoryczne. Ale tak naprawdę one nigdy nie istniały, jedynie nasza wiara w ich istnienie dała nam poczucie, że rzeczy istnieją naprawdę. Wszystkie one mają naturę podobną do snu. Nie są ważne. Oczywiście, kto bardziej niż buddyści potrafi ze snów robić coś superważnego? Ale tak naprawdę sny wcale się są ważne, są po prostu iluzoryczne. Dokładnie tak samo wszystkie zjawiska, których doświadczamy w ciągu dnia, których doświadczamy na jawie, są również iluzoryczne. Wierzymy w to, co widzimy. Myślimy, że jeśli coś postrzegamy naszymi zmysłami, to jest to prawdziwe. Ale spójrzmy teraz, przypomnijmy sobie np. jakieś chwile radości sprzed kilku lat albo zmory, które straszyły nas dzisiejszej nocy. Albo to, co działo się dzisiejszego poranka. Wszystkie te doświadczenia 17 miały taką samą naturę. Jedynie skłonności istniejące w naszym umyśle, nawykowe skłonności sprawiają, że rozróżniamy to jako rozmaite stany, jako rozmaite stopnie naszej egzystencji. Są to wyłącznie nawykowe skłonności, które sprawiają, że podchodzimy inaczej do tych zjawisk, które mają taką samą naturę. Opierając się na tym przyklejaniu etykietek, na tym przyklejaniu nazw do różnych zjawisk, stajemy się bardzo zaangażowani w postrzeganie różnych kolorów, różnych rzeczy. Ciągle coś się zmienia, naszą uwagę przenosimy z jednego obiektu na drugi i to właśnie sprawia, że nasz umysł jest ciągle i ciągle pod wpływem takiego pomieszania. Mimo że ta czysta, pierwotna, podstawowa natura jest stale obecna, to jednak nie rozpoznajemy jej, nie doświadczamy jej będąc ciągle i ciągle zajęci tymi rozgrywającymi się scenami, zajmując się nadawaniem im różnych nazw i rozróżnianiem ich. Asanga mówi w tym kontekście, że to my mamy tę nawykową skłonność do czynienia realnym tego, co naprawdę realnym nie jest, do nadawania realności temu, co naprawdę realne nie jest. I w wyniku tego pojawiają się różne działania, które przynoszą skutki, a więc pojawia się cała karma, która w rezultacie przynosi cały łańcuch, całą tę sieć pomieszania polegającą na odradzaniu się w sześciu sferach egzystencji itd. Dlatego też bodhisattwa powinien utrzymywać przytomną świadomość i nie chwytać tych wszystkich iluzji, które pojawiają się w umyśle. I dlatego autentyczny bodhisattwa powinien zrozumieć, że spośród wszelkich rzeczy, które można praktykować na ścieżce, spośród wszelkich aktywności, którym można się poświęcać, najważniejsze, najbardziej istotne jest szczere współczucie. Jestem pewna, że wszyscy wiecie, co to jest sześć paramit, być może nie ma w ogóle potrzeby wymieniania ich, ale skoro analizujemy ten tekst, to zgodnie z tym tekstem wyjaśnię najpierw, czym jest szczodrość. Z takiego mniejszego, ograniczonego punktu widzenia, z takiego względnego punktu widzenia moż- na powiedzieć, że są trzy rzeczy, do których zwykle ludzie lgną najbardziej, najtrudniej jest im porzucić przywiązanie do nich. Jest to ciało, to co się posiada oraz wszelkie zasługi; ciało, posiadłości i zasługi. Na początku - dzięki studiowaniu tego, co dotyczy współzależnego powstawania - będziemy w stanie uświadomić sobie, jak bardzo jesteśmy współzależni od innych. Tradycyjnie mówi się, abyśmy uczyli się postrzegać wszystkie istoty jako swoje matki i jako swoich ojców. Możemy nawet i w tym życiu zobaczyć, jak bardzo silne powiązania mamy z bardzo wieloma ludźmi, w jak bardzo wiele relacji wchodzimy w ten sposób, że niektórych lubimy i trudno nam bez nich wytrzymać, innych nie lubimy, z innymi mamy coś do załatwienia itd. Podobnie, w niezliczonej ilości przeszłych żywotów, mieliśmy bardzo wiele powiązań ze wszystkimi istotami i mówi się, że każda z nich była naszą matką. To jest pierwsza relacja. Druga to jest uświadomienie sobie tego, jak bardzo zależymy od innych teraz, w tym życiu, że bez nich, gdybyśmy byli całkowicie sami, nie moglibyśmy nawet przeżyć. Dzięki innym możemy podtrzymać nasze życie i dzięki innym możemy także np. doświadczać szczęścia. Pierwszym rodzajem szczodrości jest więc ofiarowywanie siebie samego, ofiarowywanie swojego ciała. Tak zwykle lgniemy mocno do poczucia, że ja jestem moim ciałem, mną jest moje ciało, tak silnie mamy zakorzenione to poczucie, że kiedy chcemy przekroczyć lgnięcie do poczucia ‘ja’, kiedy chcemy przekroczyć egoizm, samolubstwo, aby to przekroczyć, powinniśmy być zdolni do ofiarowania swojego ciała. Drugim rodzajem szczodrości jest dawanie tego, co posiadamy. Zwykle tak mocno lgniemy do tego, co posiadamy, myślimy - jest mi to konieczne do tego, żebym żył, żebym funkcjonował, tak dalece identyfikujemy się z tym, że nie potrafimy się rozstać z różnymi rzeczami, które posiadamy. Po to, aby pokonać ten rodzaj lgnięcia do poczucia siebie, lgnięcia do poczucia ‘ja’, musimy nauczyć się dawać różne materialne rzeczy. Trzecim jest ofiarowywanie swojej własnej zasługi. Ma to wiele do czynienia ze swoim osobistym wyzwoleniem, z różnymi koncepcjami, pojęciami, które wytwarzamy, wyobrażeniami na temat tego, jak powinno wyglądać nasze osobiste wyzwolenie nas samych. Ta szczodrość polega tutaj na przekroczeniu tego rodzaju pojęć oczekiwania czegoś takiego, jak wyzwolenie siebie samego. Jeśli chodzi o doskonałość szczodrości, definiowana jest ona w ten sposób, że szczodrość staje się doskonała, kiedy jest całkowicie pokonane lgnięcie do ‘ja’, lgnięcie do poczucia siebie i będąc wolnym od tego lgnięcia potrafimy w pełni ofiarować nasze ciało, nasze posiadłości i nasze zasługi. Oczywiście nie należy tego rozumieć w ten sposób, że mamy biegać nago i mówić: bierzcie, moje ciało jest dla was. Należy to rozumieć jako całkowite wewnętrzne porzucenie lgnięcia do poczucia, że ja jestem tym ciałem i muszę to ochraniać, najważniejsze, abym dbał o dobro mnie, czyli tego ciała. Drugą paramitą jest paramita etyki, etycznej samodyscypliny. Asanga mówi o tym, że osoba, która nie jest zdyscyplinowana, która nie potrafi zachować samodyscypliny, z całą pewnością nie osiągnie braku lgnięcia do poczucia ‘ja’. Normalnie etykę definiuje się w ten sposób, że jest to zdolność do wykonywania właściwych działań we właściwym czasie, postępowanie we właściwy sposób we właściwym czasie. Jednak tutaj etyka jest rozumiana inaczej. Powiedziane jest, że jeżeli ktoś nie potrafi zachować przytomnej uważności, tak aby dzięki temu w pełni kontrolować swoje ciało, mowę i umysł, to jakże można tu mówić o tym, że w całkowicie nieegoistyczny sposób potrafi zawsze, w każdej sytuacji i wszędzie działać dla dobra czujących istot. A więc znowu to nieegoistyczne nastawienie jest czymś kluczowym. Ogólnie mówi się więc, że etyka jest dyscypliną robienia tego, co jest właśnie do zrobienia. Nie oznacza to więc planowania, myślenia wcześniej, że muszę się zachować w taki a taki sposób, zrobić to czy to. Kiedy rozwinie się prawdziwą etykę, jest to po prostu tylko robienie tego, co właśnie w danej chwili jest właściwe do zrobienia i robienie tego non stop w każdej chwili. A więc jest to bardzo trudne do rozwinięcia przez tych, którzy mają umysł bardzo wybiegający w przyszłość, planujący, wyobrażający sobie: muszę się tak zachować, tak nie powinienem się zachować. Etyka jest tutaj rozumiana jako wprowadzenie w działanie podstawowego zrozumienia braku trwałej jaźni. Etyka oznacza wolność od tworzenia pojęć, wolność od konceptualizowania. Jeżeli więc mamy działania, które są w pełni zaplanowane, działania, które opierają się na jakichś ściśle określonych pojęciach, nie jest to prawdziwa etyka wolna od konceptualizacji. Dlatego aby rozwinąć tę prawdziwą etykę, musimy pokonać nasze pojęcia lgnięcia do poczucia ‘ja’. Asanga mówi, że dla praktykującego każda trudna chwila czy też każde wyzwanie jest jak drogocenny klejnot, ponieważ każde takie wyzwanie, każda trudna chwila pozwala nam sprawdzić, czy to, co praktykujemy, jest prawdziwie etycznym postępowaniem, jest postępowaniem, które płynie ze zrozumienia braku trwałej jaźni czy też jest tylko udawaniem, odgrywaniem pewnych ról, których się nauczyliśmy. Dlatego dla praktykującego każda trudna chwila staje się okazją do praktykowania cierpliwości, tolerancji, trzeciej paramity. Asanga mówi dalej, że gdyby nie było czujących istot, nie byłoby również Buddhów. Dlatego, że gdyby nie było przeciwstawnych okoliczności, które są stwarzane przez innych, nigdy nie mielibyśmy możliwości rozwinięcia pewności, że nasze działanie jest całkowicie wolne od egoizmu. Zamiast ciągłego zastanawiania się, kto jest winien, kto nam co niewłaściwie zrobił lub powiedział i dlaczego, wszyscy przecież tracimy tyle czasu na ciągłe zastanawianie się, kto nas krzywdzi i dlaczego, zamiast tego lepiej byłoby poświęcić uwagę rozwijaniu i utrwalaniu cierpliwości. Sprawdzać w takim działaniu, czy nasza reakcja nie ukazuje, że jesteśmy pełni pojęć, pełni takiego sztywnego trzymania się, kurczowego trzymania się poczucia "ja". Każdą sytuację, która jest przeciwstawna, powinniśmy wykorzystać jako okazję, szansę do dalszego rozwinięcia naszej cierpliwości. Łatwo jest o cierpliwość wobec tych, którzy odpowiadają naszym poglądom, naszym wyobrażeniom na temat tego, jacy powinni być, ale czasami, kiedy inni nie odpowiadają naszym wyobrażeniom, jacy powinni być, myślimy, że oni są głupi, że robią coś niewłaściwie, stajemy się wobec nich nietolerancyjni. Nieraz zdarza się, że medytujący popadają w taką skłonność bycia cierpliwym wobec tych, którzy nam sprzyjają, a niecierpliwym wobec niesprzyjających okoliczności. Bywa, że zamiast pogłębiającego się zrozumienia, zamiast wzrastającej elastyczności naszego umysłu, staje się ten umysł coraz bardziej zawężony, coraz bardziej nieelastyczny, coraz łatwiej popadamy w irytację. Mimo że mijają lata, w czasie których siedzimy w medytacji, nazywamy siebie medytującymi, to jednak pojawia się w nas tylko coraz więcej nietolerancji i umysł staje się coraz sztywniejszy. Bywa, że niektórzy robią pewne rzeczy pomimo tego, że tego nie lubią, robią to, ponieważ nauczyciel im tak powiedział, ponieważ ktoś im tak kazał. To również nie jest cierpliwość, nie jest tolerancja. Ta postawa jest sztuczną cierpliwością. Tu, w tym tekście mówimy o prawdziwej paramicie, o prawdziwej doskonałości, która jest owocem całej medytacji. Tak naprawdę z tego punktu widzenia widać, że jeżeli ktoś jest niecierpliwy, brak mu cierpliwości, to znaczy że nie rozumie dharmy. Powinniśmy sprawdzać siebie, zadawać sobie pytanie, dlaczego jest tak, że nie lubimy innych czy nie lubimy kogoś. Jak wiele musi się zmienić w tym kimś albo jak wiele musi się zmienić w zewnętrznej sytuacji, żebyśmy poczuli się szczęśliwi albo żebyśmy poczuli się cierpliwi i tolerancyjni. Powinniśmy stale sprawdzać siebie i szukać przyczyny w naszym umyśle. W dzisiejszych czasach - nie wiem czemu mówi się, że są to zdegenerowane czasy - obserwuje się szczególny brak tolerancji, brak cierpliwości. Ćwiczymy się w różnych rzeczach albo wykonujemy różne prace, ale brakuje nam cierpliwości w doprowadzeniu tego aż do końca, do rezultatu, do osiągnięcia jakiegoś owocu. Kiedy pojawiają się jakiekolwiek trudności, natychmiast poddajemy się, zmieniamy miejsce, praktyka wydaje się zbyt trudna, zmieniamy ją, szukamy jakiejś innej, która będzie łatwiejsza. Kiedy jakaś praca wydaje się zbyt trudna, zmieniamy ją, szukamy jakiejś innej, która będzie łatwiejsza. Można to porównać do sytuacji, jak byśmy małą roślinkę próbowali posadzić w jednym miejscu, następnego dnia przesadzili ją w inne miejsce, następnego jeszcze w inne i w ten sposób ta mała roślinka nigdy nie ma czasu, żeby się naprawdę dobrze zakorzenić i żeby dzięki temu wzrastać. Podobnie - jeśli nie pozwolimy sobie pobyć w jakiejś sytuacji, kontynuować coś pomimo przeciwności, starać się doprowadzić to do jakiegoś pozytywnego rezultatu, jeśli nie rozwiniemy tego, to nigdy nie zakorzenimy naszej praktyki, nigdy nie zapuści ona korzeni cierpliwości. Tekst mówi dalej - nie uciekaj od przeciwstawnych okoliczności, ale patrz na nie jak na duchowego nauczyciela. Doceń je jak drogocenny klejnot, jako sprawdzian, jak dalece szczerze praktykujesz cierpliwość wobec wszelkich sytuacji. Znaczy to, że kiedy napotykamy jakieś trudne okoliczności, nie powinniśmy natychmiast poddawać się, natychmiast wycofywać się, ale powinniśmy kontynuować nasze wysiłki w jakimś kierunku, tak żeby doprowadzić dzieło do końca. A jeżeli sytuacje stają się bardzo trudne, będziemy mogli rozwinąć naprawdę wiele cierpliwości, tak żeby bez lgnięcia do ego potrafić w tym wytrwać, co jest, bądź co bądź, celem naszej praktyki, to przecięcie lgnięcia do poczucia ‘ja’. Teraz następuje wyjaśnienie czwartej paramity, paramity radosnych wysiłków, paramity pilności. Tekst mówi, że skoro tyle pracy, tyle wysiłku potrafimy włożyć w to, żeby osiągnąć jakiś światowy cel - tak jak np. ktoś, kogo włosy stanęłyby w ogniach, nie potrafi wytrzymać nawet chwili, żeby nie ruszyć do gaszenia tego - tak samo, kiedy jesteśmy uwięzieni w uwarunkowanej egzystencji, powinniśmy natychmiast ruszyć do pracy w celu uwolnienia się z tej egzystencji. Jeżeli popatrzymy na wszystkie sześć sfer egzystencji, popatrzymy na wszystkie czujące istoty, gdzie każdy posiada swoje własne podejście, swój własny rodzaj konceptualnego podejścia, albo popatrzymy na wielką rodzinę ludzi, wy i ja, wszyscy jesteśmy ludźmi i wszyscy ciągle czynimy tak wiele wysiłków, jeśli przyjrzymy się temu, to zobaczymy, że zwykle są to wysiłki czynione wyłącznie dla swojego własnego pożytku, potrafimy włożyć tak wiele pracy w to, żeby osiągnąć jakieś korzyści dla siebie samych. Czy będą to korzyści w postaci zdobycia jakichś rzeczy, czy będą to korzyści w postaci zdobycia jakichś pochwał czy jakichś osobistych zasług - tak czy inaczej, to wszystko, co osiągamy, choć dążenie do tego osiągnięcia wydaje nam się niezwykle logiczne, w rzeczywistości jest to dążenie do rzeczy nie dających logicznego sensu. Ponieważ w rzeczywistości wszystkie te cele, do których dążymy, są całkowicie iluzoryczne. Tak wiele wysiłku wkładamy, aby osiągnąć to, co jest złudne, co naprawdę nie istnieje. Skoro tak, to tym bardziej powinniśmy być gotowi włożyć jeszcze więcej wysiłku w rozwinięcie pierwotnej mądrości. Jeśli zawsze dążymy tylko do osiągnięcia swoich własnych celów, czy będą to cele, które stawiamy sobie w zewnętrznym świecie, osiągnięcie określonej pozycji, osiągnięcie określonego posiadania, czy też dążymy do osiągnięcia własnych celów, takich jak np. zdobycie dobrego mniemania o sobie wśród innych czy zdobycie sławy, zdobycie poklasku, jeśli dążymy tylko do tego, to w rzeczywistości stwarzamy tylko ciągle przyczyny tego, że nadal będziemy tkwić w emocjonalnym pomieszaniu, będziemy stwarzać przyczyny tego, że jeszcze mocniej będziemy trzymać się tego poczucia siebie, poczucia ‘ja’, a więc ciągle tkwiąc w iluzji, utrwalamy jeszcze bardziej ten fakt, że tkwimy w iluzji, utrwalamy jeszcze bardziej to bycie w pomieszaniu. Jeżeli medytujemy we właściwy, autentyczny sposób, to powinno się w wyniku tego pojawić zrozumienie tego, że dążenie do własnego celu jest zupełnie bezsensowne, bowiem przede wszystkim nie ma trwałego ‘ja’, które ma osiągnąć z tego jakiś zysk. I dzięki temu zrozumieniu może się pojawić taka przemiana, dzięki której będziemy mogli przejawić, będziemy mogli zamanifestować więcej takich cech, jak bycie życzliwym, bycie dobrym dla innych. Takie właśnie cechy będą oznaką tego, że pojawiło się rzeczywiście jakieś głębsze zrozumienie w naszej praktyce. Bywa tak, że niektórzy medytujący potrafią 20 np. mówić o pustce, mówić o urzeczywistnieniu i wydaje się, że robią to w bardzo mądry sposób, potrafią odpowiedzieć na każde pytanie dotyczące ostatecznej prawdy, ale nie okazują żadnych oznak tego, że osiągnęli faktycznie takie zrozumienie. Brak jest życzliwości, brak jest dobroci. Albo jeśli już ją potrafią okazać, to tylko wobec tych, których lubią albo którzy wobec nich samych okazują pozytywne nastawienie. To nasze zrozumienie powinniśmy zastosować w ten sposób, aby dało nam ono siłę do napotykania różnych nowych, nawet przeciwstawnych okoliczności. Jeżeli spotykamy takie przeciwstawne czy trudne okoliczności, powinniśmy z tego wyciągnąć jeszcze więcej siły, jeszcze więcej wysiłku w utrzymywaniu ciągłej, niezachwianej przytomności. Dalej Asanga mówi, że dzięki podstawie niewzburzonej, nierozproszonej praktyki szine czyli praktyki uspokajającej, wyciszającej medytacji, która przyniesie owoc w postaci osiągnięcia wglądu (lhagthong), dzięki temu praktykujący pokona ciemności niewiedzy. Wszyscy mamy pięć zmysłów, a często o świadomości mentalnej mówi się jako o szóstym zmyśle, mówimy więc o sześciu bramach, sześciu zmysłach. Mamy również sześć rodzajów obiektów odpowiadających temu, a więc świadomości wzrokowej będzie odpowiadać obiekt kształt itd. Tych sześć świadomości wchodzi w pewien rodzaj relacji z sześcioma rodzajami obiektów, wchodzi w relacje poprzez sześć zmysłów. Mamy więc sześć świadomości, sześć bram i sześć obiektów, co razem daje osiemnaście tzw. dhatu, osiemnaście elementów. Mówi się, że te osiemnaście dhatu, osiemnaście elementów jest podstawą, na której wyrastają wszelkiego rodzaju koncepcje, wszelkie pojęcia, wszelkie nazywanie nazw itd. Praktyka szine ma prowadzić do tego, aby dzięki jednoupunktowieniu wszystkie te osiemnaście dhatu wyćwiczyć w ten sposób, aby nie były postrzegane jako osiemnaście różnych elementów, ale żeby wszystkie były postrzegane jako przejaw tego samego umysłu. W tym kontekście, jak mówimy o pojedynczym czy jednym umyśle, to nie chodzi tutaj o liczbę, tylko jest raczej odniesienie do podstawy umysłu. Kiedy szine jest doprowadzone do doskonałości, to wszystkie te osiemnaście dhatu zostaje sprowadzone do jednego punktu, w którym zostają rozpoznane poprzez przytomną, jasną świadomość. Dlaczego tak trudne jest doprowadzenie tych wszystkich osiemnastu elementów do jednoupunktowienia i do postrzegania ich jasną świadomością? Jest tak dlatego, że jesteśmy przyzwyczajeni, mamy nawyk do ciągłego poruszania się tych osiemnastu elementów. W tekście tych osiemnaście elementów w relacji do podstawy umysłu jest porównane jak promienie słońca do samego słońca. Jednak my ciągle mamy skłonność do rozdzielania tych osiemnastu elementów. Najpierw rozdzielamy, sądzimy, że obiekt, który jest postrzegany przez świadomość, że są to dwie różne rzeczy i że jeszcze świadomość, tak jak np. oko, które widzi jakiś kształt, że jest dodatkowo czymś różnym. Tak samo zaczynamy rozróżniać, myślimy, że to, co postrzegane jest przez oko, jest czymś całkowicie innym niż to, co jest postrzegane przez ucho i całkowicie innym niż to, co jest odczuwane poprzez skórę, np. dotyk. Widzimy więc, że kiedy następuje rozróżnianie, następuje rozdzielanie tych osiemnastu elementów postrzeganych jako różne, pojawia się w tym wielkie rozproszenie, wielkie pomieszanie. Jednakże to rozproszenie i pomieszanie nie pochodzi z braku zdolności utrzymania świadomości w jednym miejscu, ale pochodzi ono z tej różnorodności ciągłego przejawiania tak rozmaitych aspektów różnych świadomości, tak rozmaitych myśli. Kiedy pojawia się ta rozmaitość aspektów i chwytamy te poszczególne zjawiska jako coś całkowicie różnego, odrębnego, to to staje się przyczyną naszego rozproszenia, pomieszania. Gdybyśmy zaś rozpoznali wspólną, jednakową naturę tych wszystkich zjawisk, wówczas nie ma podstawy do pomieszania. Jeśli ktoś nie medytuje, to najczęściej nie uświadamia sobie tego wszystkiego i myśli, że nie ma w tym żadnego problemu. Można by użyć tu porównania do wiru wodnego. Jeżeli spoglądamy z zewnątrz, to widzimy tylko powierzchowność tego i wydaje nam się, że nie ma tam tak wiele ruchu, jest tylko troszkę poruszenia na powierzchni. Jeśli jednak potrafimy spojrzeć w głąb tego wiru, widzimy, jak wiele jest tam ruchu, jak wiele jest tam energii, tego poruszania się. Ale dostrzegamy to dopiero wtedy, kiedy zagłębimy się w wir. Podobnie medytujący, którzy są bardzo egoistyczni albo, którzy popadają w wielkie lenistwo, też nie dostrzegają tutaj wielkiego problemu, bo nie są świadomi tego. Ale ktoś szczerze praktykujący, ktoś kto ma solidną podstawę w praktyce szine, zaczyna sobie uświadamiać cały ten proces. Widzi, w jaki sposób z nierozpoznawania natury umysłu powstaje pojęciowe lgnięcie, lgnięcie do poczucia, że istnieje coś realnego, solidnego. Jak na bazie tego pierwszego pojęcia powstają następne koncepty i jeszcze następne i jak powstaje całe to pomieszanie. Tego wszystkiego jest świadomy tylko ktoś, kto ma naprawdę stabilną podstawę w praktyce szine. Początkujący medytujący czasami dziwią się ilością chaosu, który dostrzegają w swoim umyśle. Widzą, jak wiele myśli zaczyna się pojawiać. Jeżeli ktoś jest rzeczywiście szczerze, dogłębnie medytujący, jeśli ktoś spogląda na naturę umysłu, będzie widział, skąd bierze się to całe pomieszanie, skąd bierze się tak wielka rozmaitość tych wszystkich myśli. Ale bardzo często jest tak, że ktoś, kto rozpoczyna medytację, jest całkowicie zaszokowany, zadziwiony ilością tego wszystkiego, co w sobie dostrzega. Myśli wtedy czasami: nie będę w stanie rozwinąć w ogóle żadnej przytomności, nie będę w stanie rozwinąć żadnej uwagi, jest we mnie tak wiele rozproszenia i tak wiele chaosu. Takie doświadczenie pojawia się tylko wtedy, jeżeli medytacja zmierza rzeczywiście w dobrą stronę, bo to oznacza, że ktoś naprawdę spogląda na siebie, naprawdę uświadamia sobie, jak wiele jest w nim rozmaitego pomieszanego myślenia. Powiedziane jest, że jeżeli jedną chwilę, jeden najmniejszy moment czasu, jedną chwilę podzieliliśmy na 64 części, to w 1/64 takiej najkrótszej chwili zwykła czująca istota jest w stanie wyprodukować jednocześnie 84 tysiące różnego rodzaju emocji, różnego rodzaju pomieszania. A więc tych myśli jest w nas naprawdę bardzo, bardzo wiele. W szine uczymy się tego, jak być świadomym swojego umysłu, spoglądamy na umysł. Niektórzy mają takie romantyczne wyobrażenie, że to oznacza, że spoczywasz w takiej naprawdę spokojnej świadomości, czasem pojawia się jakaś myśl, przyglądasz się, jak ona się pojawia, później widzisz, jak ona zanika. Ale to nie jest tak romantycznie. Z chwili na chwilę pojawia się rozmaita ilość rozpraszających myśli i uczuć i tylko dzięki doskonałości szine będziemy w stanie, spoglądając na to wszystko, doświadczyć natury umysłu. Widzimy więc wyraźnie, że nasz problem nie zostanie rozwiązany przez ucinanie kolejnych liści drzewa, bo na ich miejsce odrosną nowe. Tak samo nasz problem nie zostanie rozwiązany w umyśle przez obcinanie kolejnych myśli. Trzeba uciąć to u samego korzenia. Dlatego właśnie dzięki rozwinięciu doskonałej medytacji szine będziemy w stanie przekroczyć to, będziemy w stanie wejść w medytację lhagthong, to znaczy w dogłębne widzenie natury umysłu. Będziemy w stanie docenić ten aspekt ostatecznej prawdy i zastosować go. Dzięki zastosowaniu połączenia medytacji szine (medytacji uspokajającej) oraz medytacji wglądu, jeśli połączymy te dwie, jeśli opierając się na uspokajającej, wyciszającej medytacji szine przejdziemy do medytacji wglądu, tylko dzięki takiemu połączeniu będziemy w stanie rozwinąć pierwotną mądrość, pierwotną świadomość natury umysłu. Można by powiedzieć, że szine jest znaniem, rozpoznawaniem poszczególnych myśli. Lhagthong jest rozpoznawaniem natury tych myśli. Natomiast dzięki nierozdzielności szine i lhagthong, dzięki połączeniu szine i lhagthong osiągnie się prawdziwe znaczenie braku trwałego ‘ja’, rozpozna się prawdziwe znaczenie ostatecznej natury umysłu. Zostały tutaj wyjaśnione nauki o sześciu paramitach z perspektywy widzenia wielkiego wozu, z perspektywy widzenia mahajany z zastosowaniem czy też ze spojrzeniem z punktu widzenia ostatecznej prawdy, z punktu widzenia paramity mądrości. Dalej będziemy kontynuować z kilkoma uwagami mówią- cymi o spojrzeniu na paramity z punktu widzenia dzogczen, w oparciu o teksty Longczienpy i o teksty Patrula Rinpocze. Ale jestem pewna, że zrozumienie tych nauk z punktu dzogczen będzie dla was o wiele łatwiejsze, jeżeli zaczniecie praktykować szczodrość jak również właściwe postępowanie już od tej chwili, już od teraz. Jeżeli będziecie cały czas szczodrzy, będziecie praktykować właściwe postępowanie, będziecie stale utrzymywać tolerancję i cierpliwość bez żadnego wahania, w każdej sytuacji, będziecie non stop utrzymywać wysiłki w kontynuowaniu, w podtrzymywaniu tej świadomości, będziecie praktykować medytację uspokojenia umysłu i wglądu również bez chwili przerwy. Jeśli to naprawdę zastosujecie, będziecie mogli zrozumieć sześć paramit z punktu widzenia dzogczen. Jeżeli jednak będziecie mieli z tym trudności, możemy podyskutować trochę nad tymi naukami, jak to praktycznie zrobić. Jeśli ktoś jest naprawdę przekonany o pożytkach płynących z takiej praktyki, o konieczności jej zastosowania, to będzie wykonywać tę praktykę tak czy inaczej. Bo po prostu jest to pożyteczne, warto to robić. Jeżeli ktoś jest taki wahający się, nie wie, czy warto to praktykować, czy jest sens się temu poświęcić, to pewnie tak samo będzie się wahać, nawet jeśli usłyszy o sześciu paramitach z punktu widzenia dzogczen. Jedynym powodem, dla którego moglibyśmy nie chcieć praktykować sześciu paramit, jest niezrozumienie natury nas samych, jest niezrozumienie natury naszego umysłu. A o czym mówi dzogczen? Właśnie o zrozumieniu tej natury. Wczoraj skończyliśmy omawianie sześciu paramit na doskonałości samadhi. Powiedziane było, że jeśli stworzymy stabilną, solidną podstawę szine, czyli siamathy, medytacji uspokajającej, to następnie rozwinie się ona w lhagthong, w praktykę wglądu, w sanskrycie wippasiana. Jeżeli szine będzie połączone z lhagthong, to dzięki temu nauczymy się spoczywać w doskonałej równowadze, w pierwotnej świadomości wolnej od wszelkiej chwytliwości. Nazywane jest to doskonałością medytacji tyb. samten. W odniesieniu do omawiania paramity szczodrości czy też do etycznej samodyscypliny, do cierpliwości zwanej też tolerancją, do entuzjastycznych wysiłków, do medytacji - w przypadku każdej z tych paramit w wyjaśnieniach nacisk położony był na intencję spoglądania do wewnątrz, spoglądania na swój własny umysł i przecięcia lgnięcia do ego. Dzięki temu, kiedy rozpuści się nasze lgnięcie do ego, do poczucia ‘ja’, wówczas będzie w stanie spontanicznie przejawić się pierwotna świadomość całkowicie wolna od wszelkich pojęć, wszelkich konceptów. Te pojęcia, koncepty pojawiają się tylko wtedy, kiedy jest lgnięcie do poczucia ‘ja’. Jest takie powiedzenie tybetańskie, które mówi o stworzonej sztucznie medytacji, medytacji, która jest jakby sztucznie wytworzona. Ta sztucznie stworzona medytacja, sfabrykowana medytacja jest bardzo częstą skłonnością, którą mamy pewnie wszyscy. Jest tak, ponieważ stajemy się niewolnikami tego, co postrzegamy, jesteśmy schwytani w tę ciągłą grę, w ciągłe przejawy zmieniających się różnych zjawisk, zmieniających się ciągle osiemnastu elementów, które wczoraj były omawiane. Ta ciągła gra osiemnastu elementów sprawia, że pozwalamy również naszej świadomości ciągle kroczyć za tymi zmieniającymi się obrazami i być wplątanym w taką ciągłą zmianę i rozproszenie. Przypomnę jeszcze, co to jest tych osiemnaście elementów. Najpierw mamy sześć zmysłów: wzrok, słuch, węch, smak, dotyk, zdolność postrzegania zjawisk mentalnych. Mamy sześć obiektów tych zmysłów: kształty, dźwięki, zapachy, smaki, odczucia i mentalne zjawiska. Mamy też sześć świadomości: świadomość wzrokowa, świadomość słuchowa, świadomość zapachowa, świadomość smaku, świadomość dotyku i świadomość mentalna. Mamy więc trzy grupy po sześć: zmysłów, obiektów i świadomości. Razem tworzy to osiemnaście elementów. Tych osiemnaście elementów omawiałam dokładnie dwa lata temu, kiedy tu byłam. Ci, którzy byli poprzednio, na pewno doskonale to pamiętają i nie ma potrzeby tego ponownie wyjaśniać. Tym razem skupimy się raczej na podstawie, z której pochodzi tych osiemnaście elementów. Tą podstawą, w której się one rozgrywają i z której pochodzą, jest umysł. Jeżeli pojawia się jakikolwiek ruch, jakiekolwiek poruszenie w tej podstawie, to jest to właśnie tym czynnikiem, który stanowi przejawianie się osiemnastu elementów. Np. pojawia się jakiś obiekt wzrokowy, pojawia się kształt. Poprzez organ wzroku, poprzez oko świadomość jest w stanie postrzegać ten kształt. Z punktu widzenia np. madhiamiki, kiedy mówimy o odkryciu, o uświadomieniu sobie ostatecznej prawdy, to chodzi tutaj o zdolność bycia świadomym, w jaki sposób przejawia się, w jaki sposób ma miejsce świadomość wzrokowa. Kiedy medytujący zrozumie, w jaki sposób przejawia się forma i jak następuje jej postrzeganie, to w ten sposób zrozumie to, co dotyczy samej istoty, natury formy. Wytwarzając koncepty, myśląc w pojęciowy sposób, nie zrozumiemy prawdziwej natury tego, w jaki sposób przejawia się formę, jak zachodzi jej postrzeganie, ale raczej będziemy mieli do czynienia z produktem, z czymś wtórnym, co pojawia się po samym fakcie postrzegania formy. Zrozumienie oznacza postrzeganie natury zjawiska, oznacza mądrość, oznacza ostateczną prawdę, oznacza przecięcie się przez lgnięcie do poczucia ‘ja’ i oznacza przecięcie się przez wszelkie pojęciowe rozumowanie. Dlatego też rozumiemy, że mądrość nie może być czymś cząstkowym, nie może być czymś złożonym, czymś uwarunkowanym. Ta mądrość rozumiana jest jako prawda, jako w pełni prawdziwe postrzeganie natury zjawisk. Można też powiedzieć, że jest jakby całkowicie do końca zdrowym rozsądkiem. Ale normalnie umysł jest zakryty, zakryty jest różnymi nawykowymi skłonnościami, które sprawiają, że nie postrzegamy czysto samej natury zjawisk, ale raczej operujemy tylko pojęciami, wyobrażeniami na temat tego postrzegania. I powiedziane jest, że taki właśnie dyskursywny umysł czyli umysł pełen pojęciowego myślenia, nie widzi zjawisk bezpośrednio takimi, jakimi one są. Kiedy nasz umysł jest uchwycony przez to pojęciowe myślenie, to nie postrzegamy bezpośrednio zjawisk, postrzegamy jedynie jakby 23 końcowy produkt, to, co następuje po postrzeganiu, a więc pewne pojęcia, koncepty dotyczące tego, co właśnie postrzegaliśmy. Prawda względna to jest samo przejawienie się i odnośnie tego przejawienia, które postrzegamy, z powodu pojęciowego myślenia mamy poczucie, że jest czymś bardzo trwałym, bardzo solidnym i przydajemy temu dużo więcej trwałości i realności, niż ma to naprawdę, niż jest potrzeba. Kiedy z buddyjskiej perspektywy mówimy o zrozumieniu pustki, o zrozumieniu ostatecznej prawdy, to mówiąc o pustce nie mamy na myśli tego, że relatywna prawda, względna prawda ma się całkowicie rozpuścić, że zjawiska mają zniknąć. To nie jest znaczenie pustki. Znaczenie pustki jest takie, że powinniśmy zrozumieć względną prawdę całkowicie bez lgnięcia, bez narzucania jakichkolwiek konceptów, pojęć w odniesieniu do tej względnej prawdy. Kiedy taki pełen pojęciowych skłonności umysł widzi jakieś zjawisko albo kiedy taki umysł postrzega jakiś dźwięk, zapach, smak, dotyk czy też jest świadomy jakiejś myśli, to nie potrafi skoncentrować się na poszczególnych elementach tego postrzegania. Nie widzi jasno poszczególnych elementów składających się na to postrzeganie, nie widzi źródła pochodzenia tych zjawisk, nie widzi ich esencji, nie rozumie tych poszczególnych fragmentów, ale widzi jedynie całościowy, końcowy produkt, pewne wrażenie, złudzenie, które powstaje, a w szczególności tym końcowym produktem jest pewne pojęcie, myśl wytworzona na temat tego, co postrzegaliśmy. A więc skupiamy się raczej na tych konceptach, pojęciach dotyczących tego, co postrzegaliśmy, zamiast prawdziwego przeanalizowania esencji, natury oraz źródła myśli, która się pojawiła, albo formy, którą widzieliśmy, albo dźwięku, który słyszymy, czy też zapachu, który czujemy, albo dotyku, który odczuwamy. Nie widzimy poszczególnych elementów tego procesu postrzegania, tylko skupiamy się na tym końcowym zjawisku, którym jest pewne pojęcie o tym, co postrzegamy. Gdybyśmy naprawdę głęboko, prawdziwie przeanalizowali, w jaki sposób pojawia się sześć obiektów świadomości, gdybyśmy to naprawdę głęboko sprawdzili, to zobaczylibyśmy, że te obiekty nie posiadają jakiejś trwałej, realnej istności, jakiegoś samoistnego bytu. Gdyby tak było na przykład, że dany produkt jest przez wszystkich postrzegany dokładnie w ten sam sposób, byłoby to pewnym dowodem na to, że ten obiekt jest czymś naprawdę realnym. Niemniej każdy postrzega to na swój sposób, każdy nadaje temu swoje osobiste oceny, nadaje temu swoje osobiste nazwy, co oznacza, że takie wartości nie są częścią samego obiektu i co oznacza, że ten obiekt nie jest sam w sobie samoistnym, realnym bytem. Weźmy taki przykład: nawet odczucie szczęścia czy cierpienia jest czymś bardzo indywidualnym, każdy rozumie to w całkowicie inny sposób. A więc np. takie coś, jak myśl, odczucie, doświadczenie szczęścia czy cierpienia, okazują się nie być jakąś jedną, niezmienną rzeczą, ale jest to coś, co ma różne podziały, co jest zmienne, co ulega ciągłym przemianom. A to jest dowód na to, że nie jest to realnym, samoistnym bytem, tylko jest to czymś całkowicie uwarunkowanym, iluzorycznym. Wszelkie zjawiska, jakiekolwiek się przejawiają, a mówiąc tu o wszelkich zjawiskach mamy na myśli sześć rodzajów obiektów, obiekty postrzegane przez nasz wzrok, słuch, węch, smak, dotyk i wszelkie mentalne pojęcia, które są obiektem świadomości mentalnej - wszelkie te zjawiska nie mają w sobie żadnej trwałości, każde z nich podlega ciągłym przemianom, podlega ciągłym zmianom i nie ma w związku z tym żadnego dowodu, niczego, co wskazywałoby na to, że są one realnie istniejące. Ich zmienność ukazuje, że są właśnie iluzoryczne. To ciągłe analizowanie wszystkich obiektów, wszystkich zjawisk, które się pojawiają, nazywa się Pradźniaparamitą, szóstą paramitą, doskonałością mądrości. Ta szósta paramita jest pogłębieniem wippasiany, pogłębieniem wglądu i polega to na analizowaniu natury wszystkich zjawisk. Tekst mówi dalej, że bez poprzedzania sześciu paramit mądrością czy też można powiedzieć bez połączenia sześciu paramit z mądrością, nie osiągnie się Przebudzenia. Ale jeśli sześć paramit połączymy z taką mądrością, z takim zrozumieniem, to dzięki temu osiągniemy to, co nazywa się ...... mitokpa, czyli wolność od pojęcia trzech obiektów: podmiotu, przedmiotu i działania. Ta wolność od tych trzech pojęć oznacza tutaj wolność od lgnięcia do poczucia tych trzech: podmiotu, przedmiotu i działania, w odniesieniu do osiemnastu elementów, a więc wszystkich tych obiektów i postrzegania tych obiektów, wolność od lgnięcia do poczucia ich realności, a więc urzeczywistnienie pustki. Po to, aby te paramity stały się rzeczywiście doskonałościami, żeby stały się paramitami, muszą być wolne od tego pojęcia podmiotu, przedmiotu i działania. Szczodrość musi więc być praktykowana całkowicie w wolności od poczucia podmiotu, przedmiotu i działania. Etyka musi być całkowicie wolna od poczucia podmiotu, przedmiotu i działania. Cierpliwość musi być wolna od poczucia przedmiotu, podmiotu i działania. Pilność mysi być wolna od poczucia podmiotu, przedmiotu i działania. Medytacja musi być wolna od poczucia podmiotu, przedmiotu i działania. Mądrość (pradżnia) musi być wolna od poczucia podmiotu, przedmiotu i działania. Normalnie mówimy o szczodrości przede wszystkim jako o czymś aktywnym, o pewnym działaniu, które wykonujemy. Jednak tutaj, w tych naukach zwracamy uwagę na to, aby sprawdzić, w jaki sposób to wykonujemy. Dobrze jest, aby medytujący kontemplował sobie przez pewien czas, uświadomił sobie, jak to jest naprawdę z nim, spojrzał w siebie samego i zobaczył, jak każdemu aktowi dawania, w który się angażuje, towarzyszy całkowicie niepotrzebne myślenie, poczucie ‘ja daję tobie i co z tego będzie, jakie będą tego skutki’. Nasza szczodrość powinna być całkowicie wolna od tego rodzaju myślenia. Praktykując szczodrość powinniśmy więc spojrzeć w głąb siebie samego, przeanalizować, sprawdzić, jakie nam towarzyszą tutaj różne procesy mentalne i powinniśmy oczywiście ostatecznie dążyć do tego, abyśmy byli wolni od pojęcia ‘mnie jako dającego’, ‘komu daję’ i ‘samego dawania’. Tybetańskie pojęcie namtok tłumaczone jest zwykle jako pojęciowe myślenie. Co to jest właściwie to namtok? Oczywiście, z pewnego grubszego punktu widzenia oznacza to takie myślenie, które zasłania pierwotną mądrość, nie pozwala, aby ta pierwotna mądrość spontanicznie się przejawiła. Kiedy jednak spojrzymy głębiej na to, czym jest namtok, to stwierdzimy, że właściwie wszystko, każdy rodzaj aktywności jest namtok. Może nam się wydawać, że wszystko to, co powinniśmy praktykować, tak jak np. szczodrość, współczucie i wszystkie te inne pozytywne cechy, że to przynajmniej nie jest namtok, to nie jest to pojęciowe myślenie, które nas wiąże. Ale faktycznie, kiedy tylko pozwalamy na zaistnienie tych trzech: poczucia podmiotu, przedmiotu i samego działania, jeśli tylko pozwalamy, aby wkroczyły te trzy, wówczas już każdy taki rodzaj działania staje się namtok, staje się tym pojęciowym myśleniem. Będzie więc np. namtok szczodrości, będzie namtok współczucia. Jeśli pozwalamy na istnienie tych trzech: podmiotu, przedmiotu i działania, wszystko to jest pojęciowym myśleniem. Kiedy więc mamy te .....nampartokpa czyli te pojęcia trzech kręgów, podmiotu, przedmiotu i działania, wówczas każde działanie staje się splamione. Jeżeli chcemy praktykować prawdziwą szczodrość, to musi być wolna od pojęcia tych trzech. Będzie więc szczodrość wolna od pojęcia podmiotu, przedmiotu i działania. Etyka wolna od pojęcia tych trzech. Cierpliwość wolna od pojęcia tych trzech itd. Tylko to jest tą ostateczną, autentyczną praktyką. No więc pomyślcie - jaka powinna być szczodrość, aby była rzeczywiście szczodrością wolną od tych trzech pojęć? Jaka ma być? Bez myślenia? Uważajcie, żeby to ‘bez myślenie’ nie było po prostu głupotą. Pamiętajcie, wcześniej mówiłam o tym, że mądrość nie może być częściowa, mądrość nie może być złożona, mądrość nie może być głupia. (głos z sali). To była propozycja. Stać się szczodrością, stać się paramitą. Rinpocze mówi: kiedy mówisz ‘stać się’, to już jest ukierunkowane na działanie. Całe nasze życie, ciągle przyklejamy różne etykietki, nadajemy wszystkiemu nazwy. Jeśli chcemy przeciąć się przez to pomieszanie, musimy przeciąć się również przez skłonność do nazywania wszystkiego. Np. pustka albo pustość. Myślimy, że to powinno być czymś. Skoro jest puste, to znaczy wolne od czegoś, pozbawione czegoś. Wyobrażamy sobie, że musi być opróżnione z czegoś i w ten sposób już nadajemy temu pewne pojęcia, pewne wyobrażenia i to już nie jest prawdziwa pustka. Próbujemy opisać ostateczną prawdę słowami i myślimy, że przetniemy się za pomocą słów przez pomieszanie. Spróbujcie opisać całkowitą wolność od pojęciowania za pomocą pojęciowych słów. A więc próbujemy: staniemy się doskonale współczujący. Jaka inna propozycja? Jak paramita szczodrości czy inne paramity mogą stać się właśnie tym? Propozycja - bez poczucia siebie. Jeśli użyjesz określenia ‘uczucie’, ‘czucie siebie’, to nie jest to właściwe. Lepiej powiedzieć - bez lgnięcia do poczucia siebie. Co jeszcze proponujecie? (głosy z sali). Ten, kto powiedział ‘bez podmiotu, przedmiotu i działania’ - czy twoja szczodrość jest wolna od podmiotu, przedmiotu i działania? Oczywiście, powiesz ‘nie’. Ale dlaczego nie? Co powstrzymuje cię od nie bycia świadomym natury umysłu? Niewiedza. Co jest niewiedzą? Jaka niewiedza? Ty to wiesz. Jaka niewiedza? Która niewiedza? Czym jest niewiedza? Najpierw nazywamy pewnego rodzaju pojęcia, stwarzamy nazwy, następnie wierzymy w to, że tak właśnie jest i w ten sposób utrwalamy te rzeczy. Dotyczy to np. gniewu, pragnienia, wszelkich innych uczuć. Najpierw nazywamy je w ten sposób, wierzymy: tak, ja mam gniew, ja mam pragnienie. I wierząc w to, utrwalamy je. Sprawiamy, że one zaczynają faktycznie realnie się przejawiać. Jest taka historia, która mówi o pewnym joginie, który przez dwadzieścia lat medytował w jaskini. Medytował na bóstwo, które ma rogi, identyfikował siebie z tym bóstwem. Najpierw uwierzył w to bardzo mocno, a następnie, kiedy po dwudziestu latach próbował wyjść z jaskini, to nie mógł, ponieważ rogi utkwiły w dziurze i nie mógł się z nimi w tej dziurze zmieścić. To jest tak, że najpierw o czymś myślimy, później zaczynamy w to wierzyć, że tak właśnie jest, w końcu ta wiara staje się czymś bardzo solidnym, przekształca się w coś trwałego, realnego. Dotyczy to wszystkich zjawisk. Najpierw myślimy, że one są, nazywamy to w ten sposób i ta wiara sprawia, że zjawiska stają się solidne, trwałe, realne. Ale ta wolność od tej wiary w realność jest właśnie tym. Można więc powiedzieć, że niedocenianie tego rodzaju myśli, nie dawanie im takiej wiary, jest czymś całkiem dobrym. Nie jest tak z kolei, że wystarczy tylko patrzeć na to w ten sposób, żeby widzieć nierealność tych wszystkich pojęć, nierealność tych wszystkich zjawisk. Przez samo tylko myślenie, że to nie jest realne, że nie jest prawdziwe, nie uwolnimy się od nawykowych skłonności, które sprawiają, że ciągle przeżywamy świat właśnie w ten sposób. Dlatego Asanga w tym tekście mówi, że tylko mądrość poprzedzona pozostałymi pięcioma paramitami (szczodrością, etyką itd.) doprowadzi do wyzwolenia. Dlatego nie wystarczy tylko być dobrym buddystą, być tylko wierzącym buddystą, np. płakać codziennie przed obrazkiem swojego guru, nie wystarczy rozwijać różnych dobrych właściwości - tylko praktyka, w której te pierwsze paramity połączone są razem z mądrością, tylko taka praktyka da wyzwolenie. Praktykowanie tych pięciu paramit razem z szóstą, z mądrością, doprowadzi do wyzwolenia. I dlatego te sześć paramit mierzy w jeden cel, ma jedno wspólne znaczenie, o którym Longczienpa mówi, że wszystkie razem paramity nazywają się po prostu bodhicittą. Bodhicitta po tybetańsku nazywa się dziangcziup sem i w tym tekście przedstawiona jest definicja, co to jest dziangcziup sem, w skrócie dziangsem, tłumaczone często jako ‘przebudzony umysł’ czy ‘przebudzona postawa’. Dziang oznacza tutaj ‘oczyszczenie’, oczyszczenie z wszelkiego pojęciowego myślenia, natomiast cziup oznacza ‘osiągnięcie’, osiągnięcie, urzeczywistnienie wolności od pojęciowego myślenia. Razem ‘przebudzony umysł’ oznacza właśnie doprowadzenie do perfekcji, doprowadzenie do doskonałości wszystkich sześciu paramit. Taki umysł, który jest obudzonym, przebudzonym umysłem, wolnym od pojęciowego myślenia, zawiera w sobie sześć paramit. W dwóch następnych linijkach Longczienpa mówi, że nie ma nauk innych, niż bodhicitta. Dalej mówi, że w naukach o bodhicitcie zawierają się wszystkie dharmy, wszystkie nauki trzech czasów i dziesięciu kierunków. To, co mogłoby ukazać właściwości bodhicitty, porównanie, które mogłoby to ukazać, to może być porównanie do nieograniczonej, rozległej przestrzeni. Bodhicitta to jest dziangcziup sem. Sem po tybetańsku albo citta w sanskrycie oznacza ‘umysł, który jest bez przyczyny, który jest niezrodzony, który jest całkowicie wolny od wszelkich skrajności’. Umysł nie ma żadnej przyczyny, nie ma żadnego miejsca, w którym by powstał. Dlatego jest niezrodzony. Nie ma żadnego miejsca przebywania, dlatego mówi się, że jest poza możliwością wyrażenia, poza możliwością wysłowienia. I jest całkowicie jak nieograniczona przestrzeń. Dalej tekst mówi jednak, że tak naprawdę nie można zrozumieć, czym jest bodhicitta, nie można zrozumieć tego za pomocą żadnej metafory. A takiej metafory używa się jedynie po to, aby pomóc pojęciowemu umysłowi zdobyć jakieś wyobrażenie na temat tego, co i tak jest niewyobrażalne. Jeszcze raz od początku. Umysł zwykłego początkującego praktykującego to jest umysł pełen myślenia, umysł, w którym stale się rozgrywają wszystkie z osiemnastu elementów. Kiedy mówimy o dharmie, mamy na myśli nauki, które zostały przekazane przez Buddę podczas pierwszego, później drugiego itd. obrotu kołem dharmy. Mamy więc nauki hinajany, mamy nauki mahajany, mamy nauki wadżrajany, które zawierają w sobie czyli rozwijają się później w nauki sekretnej mantrajany. Dzieląc to wszystko w ten sposób, mówimy tradycyjnie o dziewięciu janach, o dziewięciu pojazdach czy o dwunastu pojazdach. Jednak te rozmaite podziały nauki dharmy trzeba rozumieć w ten sposób, że sama ta dharma jest jedynie umysłem. Jest to tak, jak umysł najpierw kogoś, kto jest małym dzieckiem, później staje się młodzieńcem itd. Ten umysł staje się coraz bardziej dojrzały. Podobnie trzeba rozumieć nauki. Oczywiście, że patrząc zewnętrznie, są tutaj pewne historyczne okresy rozwoju różnych nauk. Ale wewnętrzne znaczenie tego jest takie, że te wszystkie nauki są tylko umysłem i rozwijanie się nauk od małego pojazdu do coraz to dalszych, coraz głębszych etapów jest to tak, jak rozwój umysłu od najbardziej zwykłego, prostego, dziecięcego umysłu do coraz bardziej dojrzałego, który pojmuje coraz więcej. Kiedy więc zaczynamy taką duchową podróż, podróż prowadzącą do zrozumienia natury umysłu, podróż prowadzącą do dojrzałości, to jest to tak, że nasz umysł przechodzi przez poszczególne etapy. Umysł nasz jest na poziomie rozumienia odpowiadającemu ścieżce śrawaków itd. Tradycyjnie w dzogczen wszystkie poziomy nauki Buddy dzieli się na dziewięć jan. Mamy więc śrawakajanę, mamy praktiekabuddhajanę, mamy bodhisattwajanę. Następnie mamy krija-, upa- i jogatantrę. Mamy maha-, anu- i atijogę. Kiedy nasz umysł zaczyna praktykować, to nie jest tak, że są to kolejne jany czyli kolejne etapy nauk, bo z każdą z tych jan związana jest pewna grupa nauk i praktyk. I te jany nie są czymś takim zewnętrznym, czego musimy się nauczyć. Ale kiedy umysł dochodzi do pewnego etapu, do zrozumienia, to jest to umysł, który jest na etapie śrawaki, na etapie praktiekabuddhy, na etapie bodhisattwy. Jest to umysł, który jest w stanie zrozumieć krija-, upa- czy jogatantrę. Jest to umysł, który np. dojdzie do zrozumienia atijogi i wtedy atijoga nie jest jakąś zewnętrzną nauką, którą musimy pojąć, ale sam umysł staje się atijogą, jest na poziomie atijogi. Jest to podobne do tego, co wczoraj mówiliśmy o oddzielaniu praktyki od naszego życia, kiedy praktyka nie staje się częścią nas samych. Jeżeli tak jest, to wówczas dana praktyka staje się czymś, co musimy wykonywać, staje się jakąś czynnością, jakimś działaniem, którego musimy się nauczyć. Jest to tak, że medytujemy na jakimś etapie, myślimy: aha, teraz zaczynam praktykować ścieżkę bodhisattwy? i uczymy się ścieżki bodhisattwy. Ale w tym wypadku to jest trochę tak, jakby praktyka była tylko innym rodzajem ubrania, które mielibyśmy na siebie włożyć. To nie powinno być w ten sposób. Faktycznie jest tak, że kiedy dochodzimy do praktykowania ścieżki bodhisattwy, to znaczy, że umysł staje się bodhisattwą i ta ścieżka nie jest już czymś zewnętrznym do nauczenia się. To jest właśnie to, o czym Longczienpa mówi tutaj np. w odniesieniu do bodhicitty. Kiedy nasz umysł stanie się bodhicittą, to określenie, że nie ma innej dharmy poza bodhicittą, oznacza, że nie mamy do przyswajania jakichś zewnętrznych umiejętności, których musimy się nauczyć, tylko po prostu jesteśmy bodhicittą, działamy w ten sposób. Dalej Longczienpa mówi: wielu ludzi nie rozumie tego dziś. A odnosi się to do tego, co już wcześniej mówiliśmy. Jeżeli słuchamy jakichś nauk i zaczynamy myśleć: aha, rozumiem te nauki - to ciągle te nauki są czymś zewnętrznym, nie są jeszcze nami. I w ten sposób myślimy nieraz, że np. jak słuchamy nauczyciela mahamudry, wysłuchaliśmy tych nauk, to zaczynamy nazywać siebie: aha, jestem praktykującym mahamudrę. Albo słuchamy nauczyciela wygłaszającego nauki dzogczen i zaczynamy mówić o sobie: jestem praktykującym dzogczen. Ale to nieprawda. Jeżeli nasz umysł osiągnie ten poziom, nasz umysł stanie się dzogczen, to dopiero wtedy jesteśmy praktykującymi dzogczen. Inaczej to jest tak, że lubimy nauki o dzogczen. To jest tak, jak gdybyśmy zakładali to ubranie. Albo jak w tej historii o człowieku z rogami. Wyobrażamy sobie, że praktykujemy dzogczen, ale to nie jest praktykowanie dzogczen. Umysł dzogczen oznacza umysł całkowicie wolny od uwarunkowań, umysł, który nigdy ani na chwilę nie odchodzi od doświadczenia tej ostatecznej natury. Dopóki tak nie jest, nie jesteśmy praktykującymi dzogczen. Możemy mówić: aha, my lubimy tradycję dzogczen, nam podoba się dzogczen. Ale nie jesteśmy praktykującymi dzogczen. Gdy podobają się nam jakieś nauki i zaczynamy je naśladować, to nie znaczy, że je praktykujemy. Jak słuchaliśmy nauk dzogczen, to nie znaczy, że jesteśmy praktykującymi dzogczen. Gdyby tak było, to np. wszyscy słuchamy nauk Buddhy, ale wcale to nie znaczy, że staliśmy się buddami. Tak samo było w tym przypadku, kiedy podobają nam się nauki mahamudry czy dzogczen - nie znaczy to, że praktykujemy mahamudrę czy dzogczen. Praktykując w ten sposób, kiedy patrzymy na siebie, stwierdzamy: aha, my wszyscy pragniemy osiągnąć ostateczną prawdę, wszyscy pragniemy osiągnąć oświecenie. I to jest bardzo dobrze, jest to pewien rodzaj aspiracji, która jest dobra. Ale jeśli szczerze się sobie przyjrzymy, to musimy stwierdzić, że faktycznie tego jeszcze nie urzeczywistniliśmy. Np. poglądy buddyjskie uważane są za poglądy nieteistyczne. Jeżeli podchodzilibyśmy jednak do praktyki buddyjskiej utrzymując takie podejście, jakby było to podejściem teistycznym, to znaczy że nie jest to naprawdę buddyjskie podejście. Podchodząc w taki teistyczny sposób do Buddhy, konceptualizujemy Buddhę, konceptualizujemy Amitabhę, konceptualizujemy Czenrezika, konceptualizujemy Guru Rinpocze, konceptualizujemy wszystkich nauczycieli z ostatnich 2,5 tysiąca lat. Zaczynamy rozróżniać: aha, ci są dobrzy, ci są źli, ci są lepsi, ci gorsi. Zaczynamy przystępować do partii tego czy tego nauczyciela i w ten sposób okazuje się, że nie rozumiemy nawet najbardziej podstawowej podstawy, nie rozumiemy schronienia. A jeśli nie rozumiemy schronienia, to nie ma sensu nawet wspominać o czymś takim, jak dzogczen. Wszyscy mamy taką skłonność, takie pragnienie: chciałbym urzeczywistnić ostateczną prawdę. Ale chciałbym urzeczywistnić ostateczną prawdę dzięki tej a tej osobie, dzięki temu a temu mistrzowi. Chcę osiągnąć ostateczną prawdę opierając się tylko na tej specjalnej, wyjątkowej linii przekazu i tylko za pomocą tej metody, a nie innej. Jeśli jest tak, to jest to nasze teistyczne podejście i nie ma nic wspólnego z buddyjskim poglądem. Kiedy uświadamiamy sobie, że chcemy urzeczywistnić ostateczną prawdę, po powinniśmy jak najbardziej uważnie przyjrzeć się sobie samemu i sprawdzić, jak to naprawdę jest z tą naszą motywacją, z tą naszą aspiracją. Musimy zobaczyć, czy naprawdę mamy taką solidną podstawę, pragnienie zrozumienia ostatecznej prawdy. Kiedy dostrzeżemy, że zaczynamy to konceptualizować w jakiś sposób, np. myślimy: chcę to osiągnąć właśnie tak i tak to ma wyglądać po osiągnięciu - to jak tylko dostrzeżemy w sobie taką skłonność, lepiej nie wchodźmy w to, nie podążajmy za tym. Przyjrzyjmy się sobie i zobaczmy, czy nie ma w nas np. skłonności do targowania się o praktykę, myślenia: muszę właśnie tę praktykę dostać, jeżeli nie dostanę tej praktyki, to nie zaangażuję się w pełni na ścieżce. Albo: muszę pojechać gdzieś tam, spotkać kogoś, inaczej nie będę naprawdę mógł do końca szczerze, autentycznie praktykować. Albo: naprawdę, tylko jeśli ktoś da mi te ślubowania. Albo: jeśli wpuści mnie na odosobnienie, albo: nie pójdę na odosobnienie - tylko w takim przypadku będę mógł autentycznie praktykować. Albo: tylko jeśli zostanę naprawdę w ningmapie, albo: naprawdę będę praktykować w kagju - to tylko wtedy będę mógł naprawdę praktykować. Jeżeli zobaczycie w sobie taką skłonność, to bądźcie świadomi, że może jest to największa przeszkoda, jaka może zdarzyć się na duchowej ścieżce. Odrzućcie to natychmiast. Najbardziej podstawową podstawą jest to, kiedy ktoś pragnie osiągnąć urzeczywistnienie natury umysłu. To jest podstawa, na której można budować. Z taką podstawą, z pragnieniem osiągnięcia mądrości umysłu, słuchajcie nauk, przemyśliwujcie je, wprowadzajcie je następnie w praktykę. Jeśli taki umysł dojrzeje do zrozumienia, co naprawdę należy odrzucić i jakie właściwości trzeba naprawdę rozwinąć, to jest naprawdę mądry umysł. Taki mądry umysł naprawdę zrozumie podstawę, ścieżkę i owoc. Podstawą jest natura umysłu, taka jaką mamy teraz, podstawowa natura umysłu. Ścieżka to cała praca, którą należy wykonać, aby odkryć, ukazać tę naturę umysłu. Wejście na ścieżkę bez żadnego wyobrażenia, dokąd należy zmierzać, nie byłoby właściwym praktykowaniem. Trzeba wiedzieć, do czego zmierzamy. Niemniej, jeżeli będziemy mieli pojęciowe wyobrażenia, stwarzali pojęciowe wyobrażenia na temat tego, co chcemy osiągnąć, wówczas jest to znowu błąd. 

Podstawą jest natura umysłu, umysł taki, jakim jest. Ścieżką jest praktykowanie nieegoizmu, niesamolubstwa, a owocem jest bodhicitta, jest oświecony, przebudzony umysł. Podstawa, ścieżka i owoc są tym, co stanowi istotę, jest tym, co stanowi o naszym rozwoju. Wszystkie inne nauki, wszystkie inne inicjacje, każdy rodzaj analizowania, przemyśliwania i wszystkie inne metody w całej swojej wielkiej rozmaitości, są jedynie pewnymi sokami, są tym, co wzmacnia naszą podstawę, ścieżkę i owoc. Sprawia, że nasza praktyka podstawy, ścieżki i owocu staje się głębsza, staje się pełniejsza, przyniesie pełniejszy owoc. Należy na początku sprawdzić swoją własną podstawę, swoją własną ścieżkę i swój własny owoc. Jeżeli zauważymy, że mamy do nich teistyczne podejście, powinniśmy przeciąć się przez tego rodzaju koncepty. Tak, żeby wszelkie nauki, żeby wszelkie instrukcje, które otrzymujemy, doprowadziły do obudzenia się w nas prawdziwej mądrości, tak żebyśmy podążali autentyczną ścieżką bodhi. Wy wszyscy macie już za sobą jakąś praktykę, macie pewne przygotowanie. A więc sprawdźcie swoje własne podejście do swojej podstawy, ścieżki i owocu. Co oznacza naprawdę sprawdzenie, przemyślenie swojej własnej motywacji dotyczącej podstawy, ścieżki i owocu. Jaka jest nasza motywacja podejścia do praktyki. Czy jest ona autentyczna i prawdziwa. A ponieważ nie zamierzamy tutaj omawiać z innymi swoich własnych spostrzeżeń, swoich własnych motywacji, można pozwolić sobie na trochę więcej odwagi i trochę bardziej odważne spojrzenie na siebie samego. Jeżeli pracujemy nad podstawą, ścieżką i owocem, ale widzimy, że towarzyszy nam bardziej motywacja własnego wyzwolenia, to jest to po prostu praktyka zgodna ze ścieżką praktiekabuddhy. Wielu z nas otrzymuje wiele nauk i w związku z tym bywa, że mamy wielkie "ja". Zwykle mamy wielkie "ja", ale niektórzy np. otrzymują wiele nauk na temat mahamudry czy na temat dzogczen i myślimy: aha, jestem praktykującym mahamudrę czy praktykującym dzogczen. To Rinpocze nazywa wielkim "ja". Ale jeżeli przyjrzymy się sobie samemu i stwierdzimy, że myślimy przede wszystkim o własnym wyzwoleniu, to jesteśmy na ścieżce prowadzącej do własnego wyzwolenia, i jest to bardzo daleko od prawdziwego podejścia mahamudry czy dzogczen. Więc bardzo ważne jest, aby sprawdzić w sobie taką motywację. Oczywiście, że będziemy mówić zawsze o tym, że praktykujemy tę wielką ścieżkę, w modlitwach nawet ciągle recytujemy: oby wszystkie czujące istoty zostały wyzwolone. Ale jeżeli nie czujemy tego naprawdę w głębi serca, jeżeli taka motywacja nie jest w nas głęboko zakorzeniona, to znaczy, że nie jesteśmy naprawdę na tej ścieżce. Powinniśmy więc sprawdzić, jaka jest w nas motywacja i jeżeli myślimy przede wszystkim o własnym wyzwoleniu, to nie jest to ta wielka ścieżka. Longczienpa mówi, że wszystkie dharmy są tylko umysłem. Chodzi więc o to, abyśmy byli w stanie w umyśle przeciąć wszelkiego rodzaju wahanie się, wszelkiego rodzaju wątpliwości. Jeżeli wyjdziemy poza tego rodzaju wahania się dotyczące nas samych, naszego własnego pożytku, naszego własnego wyzwolenia, przetniemy się także poza koncepty, poza lgnięcie do ego, lgnięcie do poczucia ‘ja’. Mówi się, że wejście na ścieżkę bodhisattwy ma miejsce wtedy, kiedy przetniemy wszystkie wątpliwości, co do siebie samego, przetniemy wszelkie wahanie się dotyczące naszego własnego pożytku. I tylko dzięki temu, i tylko wtedy będziemy mogli dojść do naprawdę doskonałej mądrości. Powiedziane jest, że ktokolwiek chce osiągnąć doskonałość w sześciu paramitach, musi przeciąć się przez wszelkie rodzaje konceptów, wszelkie rodzaje pojęciowego myślenia. Musi dojść do takiej dojrzałości, dzięki której będzie w stanie zrozumieć, że wszelkie wątpliwości, wszelkie wahania się są przeszkodami. Musi przeciąć się także przez wszelkie namtok, wszelkie rodzaje pojęciowego myślenia. Oczywiście, mówiliśmy wcześniej, że właściwie każdy rodzaj myślenia jest namtok. Ale w tym kontekście należy zrozumieć, że przedstawiamy to samo za pomocą innych słów, określamy to po prostu jako wątpliwości. Kiedy mówimy o pewnym wahaniu się, mamy na myśli to wahanie się, które powiązane jest bardzo silnie z wiarą w istnienie tych trzech kręgów - podmiotu, przedmiotu i działania. A więc zasadza się to przede wszystkim na skłonności do wiary w istnienie siebie jako pewnej odrębnej, samoistnej jednostki. W takim grubszym znaczeniu, oczywiście mamy na myśli przywiązanie do własnego pożytku, mamy na myśli coś takiego, co nazywamy egoizmem. Ale w głębszym, takim duchowym rozumieniu, chodzi tutaj o nawet najsubtelniejsze idee, najsubtelniejsze poglądy dotyczące poczucia, czym jestem naprawdę ja, czym jest ‘ja’. Podchodząc do rozumienia, jaka jest prawdziwa natura ‘ja’, mamy do czynienia z różnymi szkołami filozoficznymi w buddyzmie. Jeżeli mówimy o tych wszystkich szkołach, to tradycyjnie przedstawiamy je przynajmniej jako cztery główne rodzaje szkół. Jest to sautrantika, waibhaszika, czittamatra i madhiamika. Podobnie jak mówiliśmy, że z perspektywy dzogczen, kiedy przedstawiamy nauki buddyjskie jako dziewięć różnych jan, to nie powinniśmy rozumieć tego jako dziewięć różnych systemów praktykowania, których można się uczyć, ale jest to jakby dziewięć stopni dojrzałości umysłu, dziewięć poziomów zrozumienia, przez które możemy przechodzić aż do pełnej dojrzałości. Dokładnie tak samo - jeśli chodzi o poglądy dotyczące natury siebie i wszystkich zjawisk. Poglądy przedstawiane w tych różnych szkołach powinny być rozumiane nie jako zewnętrzne szkoły filozoficzne, których poglądy można studiować i następnie debatować, która ma rację i która przedstawia prawdziwy pogląd, ale te stopnie nauk powinny być przedstawiane jako stopnie zrozumienia, które rozwijają się w umyśle, stopnie rozumienia poglądu odnośnie istnienia ‘ja’. Można powiedzieć, że mamy tutaj stopnie od najgrubszego rozumienia, czym jest naprawdę ‘ja’, poprzez różne stopnie aż do zrozumienia, że jest ono tą świetlistą pierwotną mądrością. Można by też inaczej powiedzieć, że poglądy przedstawiane w tych szkołach są to tak jakby różne stopnie życzenia, w jaki sposób chcielibyśmy urzeczywistnić ostateczną prawdę dotyczącą ‘ja’. Nie ma więc potrzeby dyskutować, która z tych szkół ma rację, która z nich jest lepsza, która z nich jest gorsza, która jest szybsza, która wolniejsza, ale raczej należy sprawdzić siebie samego i zobaczyć, jak ja rozumiem istnienie swojego ‘ja’ i jak odpowiada to rozwojowi poprzez różne stopnie dojrzałości. My, kagjupowie i ningmapowie mamy zwykle takie podejście, że my nie potrzebujemy rozumieć innych szkół, bo praktykujemy madhiamikę i tylko to jest potrzebne i wystarczające. Ale np. cittamatrinowie mówią o samoistniejącym umyśle i my, jako praktykujący madhiamikę, również zgadzamy się z tym poglądem. Ale kiedy indziej mówimy: jak może być samopostrzegający siebie umysł? To jest nieprawda, madhiamika jest bardziej prawdziwa. Jako medytujący siedzimy i zastanawiamy się, jak właściwie można zdefiniować, czym jest absolutna prawda. Ale kiedy tak przyjrzymy się swojemu własnemu podejściu do ostatecznej prawdy, swojemu poglądowi, to musimy stwierdzić, że nie dorośliśmy nawet do tego, żeby być cittamatrinami, a co dopiero żeby mieć naprawdę pogląd, naprawdę zrozumienie madhiamiki. Możemy mieć pewne takie wyobrażenie, że ostateczna prawda to będzie doświadczanie szczęśliwości, jak się będzie w niebie, będzie nam bardzo fajnie. To naprawdę jest pogląd, który nawet nie dorasta do cittamatry, a co dopiero mówić o madhiamice. Jedyna różnica będzie taka, że wierzymy, że nie będzie boga, ale będzie wspaniałe ‘ja’, może nie będzie aniołków, ale wokoło będą wszystkie dakinie i dakowie. A niektórzy zaczynają myśleć: aha, ja nie chcę osiągnąć oświecenia, bo co z tymi biednymi czującymi istotami. I automatycznie implikujemy takie myślenie, że jeśli będzie oświecenie, to będzie kontynuacja tych biednych czujących istot. W takim przypadku sansara zaczyna być obiektem, nirwana staje się podmiotem, a współczucie, które praktykujemy (bodhicitta) staje się działaniem pomiędzy podmiotem a przedmiotem. Dlatego powinniśmy naprawdę sprawdzić swoją własną motywację, jaka ona jest, czego my naprawdę pragniemy, do czego aspirujemy. Chcemy praktykować dziangcziup sempa (jest to tybetańskie określenie na bodhisattwę) i szczególnie podkreślam tutaj końcówkę pa, która oznacza kogoś odważnego, odwagę. Musimy mieć odwagę przecięcia się przez te wszystkie pojęcia, odwagę porzucenia całkowicie tych pojęciowych wyobrażeń na temat tego, co mamy osiągnąć. Jeśli owoc ma być osiągnięciem absolutnej prawdy co do podstawy, która jest pusta, to wówczas również ścieżka musi być wolna od skłonności, od wszelkich koncepcji sprawiających, że ta ścieżka staje się czymś solidnym i że podstawa jest czymś solidnym, trwałym. Dlatego jak Longczienpa wcześniej używał w tekście takiego porównania, że bodhicitta jest nieograniczona jak przestrzeń, że bodhicitta jest jak przestrzeń, to chodziło tutaj właśnie o to, że bodhicitta jest naturą umysłu, który jest jak przestrzeń. Cittamatrinowie mówią przede wszystkim o samoświadomym umyśle, umyśle świadomym siebie. Natomiast w poglądach madhiamiki przedstawia się, że umysł jest całkowicie wolny od skrajności, od wszelkich wyobrażeń na temat ścieżki. Bardzo ważne jest studiowanie poglądów tych czterech szkół, w szczególności przydatne, korzystne będzie studiowanie poglądów cittamatry i madhiamiki, bo dzięki temu zrozumiemy lepiej, czym jest ta absolutna podstawa. Jeżeli mówimy np., że bodhicitta jest jak przestrzeń, ważne jest też uświadomić sobie, co rozumiemy pod pojęciem przestrzeni. Mądrość powstaje dzięki prawdziwemu zrozumieniu prawdziwej prawdy. Pogląd rozumiany jest jako przecięcie się przez błędne skłonności, np. skłonności do konceptualizowania pustki, konceptualizowania świetlistości. Mówi się, że połączenie tych dwóch, pustki i świetlistości, nazywane jest urzeczywistnieniem, ale również myśl o tym, że połączenie jest urzeczywistnieniem, staje się znowu konceptualizowaniem. Powinniśmy poświęcić więc trochę czasu na przemyślenie, czym jest to konceptualizowanie. W szczególności konceptualizowanie na temat urzeczywistnienia. Jeśli np. stwierdzimy, że nasze wyobrażenie urzeczywistnienia wiąże się z jakimś rodzajem przyjemności, z czymś bardzo przyjemnym, to już popadamy w jedną skrajność. Bo zaczynamy już mieć do czynienia z tym, czy osiągniemy to, jak to osiągniemy, kto to osiągnie, od kogo to dostaniemy i zaczyna się wielki problem. Ale to nie jest aż takim problemem. Większym problemem będzie niezdolność umysłu do uwolnienia się od pojęć na temat ostatecznego urzeczywistnienia. Nawet myślenie, że ostateczne urzeczywistnienie jest wolne od pojęć, samo staje się pojęciem, które nas wiąże. Kiedy Longczienpa mówi, że natura umysłu jest niezrodzona, jest niemożliwa do wyrażenia za pomocą jakichkolwiek pojęć, jest niestworzona, to przede wszystkim chce ukazać, że nie prowadzi do osiągnięcia tej natury umysłu jakakolwiek próba zdefiniowania tej natury. Dlatego kiedy mówimy o wyjściu poza konceptualizowanie, mamy na myśli jedynie to, aby umysł spoczął w sobie samym bez jakiejkolwiek chęci określania tego, bez jakiejkolwiek chęci definiowania, ujmowania tego w jakieś ramy pojęciowych określeń. Ta właśnie podstawowa natura umysłu jest całkowicie wolna od nieświadomości i dlatego -  mimo że mówimy, że jest pusta - nie można powiedzieć, że jest ona opróżniona, że jest nicością. Ta podstawowa natura podstawy jest całkowicie wolna od pojęcia nieświadomości i dlatego jest też całkowicie wolna od wszelkich przejawów płynących z pojęcia nieświadomości, takich przejawów jak widzenie czegoś czy niewidzenie, postrzeganie czy niepostrzeganie, myślenie czy niemyślenie, bycie wolnym od czegoś albo nie bycie wolnym od czegoś. Mówiąc dokładnie - to nie jest tak, że ta natura powinna być od tego wolna. Ona jest wolna od tych wszystkich przejawów płynących z ignorancji, niewiedzy. Ta natura umysłu nie ma też nic wspólnego z pragnieniem, jak i z gniewem, zazdrością, z wszelkimi rozmaitymi przejawami wszystkich tych rodzajów pojęciowego myślenia, wszystkich tych namtok, które są konsekwencją istnienia podstawowego lgnięcia. Tak samo natura umysłu jest wolna od jakichkolwiek przejawów gniewu i od wszelkich pojęć płynących z pojęcia gniewu. Dlatego też nie powinniśmy tej podstawowej natury umysłu definiować w żaden sposób, nie powinniśmy próbować wyobrażać sobie, czym to powinno być czy jaka powinna być natura umysłu. Ta podstawowa natura umysłu jest spontanicznym, naturalnym stanem całkowicie wolnym od pojęć. Jest ona pierwotna i jest ona wrodzona każdemu z nas. Jest ona niewidziana przez nas, ponieważ jesteśmy rozproszeni ciągłym postrzeganiem rozmaitych przejawów tej natury, rozproszeni postrzeganiem rozmaitości przejawów tej natury. Powiązanie pomiędzy tymi rozmaitymi przejawami umysłu i samym umysłem jest takie samo, jak relacja pomiędzy przestrzenią a chmurami, które się w tej przestrzeni pojawiają. Kiedy przejmujemy się tymi przejawami, stają się one solidne, realne. Spoczęcie w doświadczeniu tej natury umysłu ma miejsce wtedy, kiedy spoczywa się w jednoupunktowieniu, nie będąc rozproszonym rozmaitymi przejawami tej natury. A kiedy mówimy: nie bądźmy zaprzątnięci w te rozmaite przejawienia - mamy na myśli tutaj: nie karmmy ich, nie podtrzymujmy ich. Ponieważ ta podstawowa natura umysłu nie jest nieświadoma, dlatego ma zdolność rozmaitego przejawiania się. To rozmaite przejawianie podstawowego potencjału jest tak nieograniczone, rozległe jak przestrzeń. Dlatego nierozsądne byłoby myśleć, że kiedyś zakończy się przejawianie się umysłu. Tak jak bezsensowne byłoby rozróżnianie pomiędzy dobrymi a złymi chmurami, tak samo nie ma sensu podtrzymywanie różnych pojęć dzieląc je na te, które są dobre i te, które są złe. Opierając się na terminologii tradycyjnych tekstów powiedziałoby się, że jest to niewiedza, która przejawia siebie następnie dalej jako lgnięcie do rozmaitych przejawów. Jest to zwyczajnie różnica pomiędzy widzeniem i niewidzeniem i to niewidzenie dzieli się na dobre i złe. To co dobre dla nas, staje się podstawą do powstania przywiązania, niedobre staje się podstawą do powstania gniewu. Ale zarówno to dobre i złe pochodzi z niewidzenia, z niedostrzegania prawdziwej natury umysłu. Dlatego nazywa się to podstawową niewiedzą. Widzenie i niewidzenie nie są dwiema różnymi rzeczami. Jest to po prostu umysł, który jest świadomy lub który nie jest świadomy. Dlatego w buddyjskiej terminologii to niewidzenie i widzenie nazywamy marigpa i rigpa. Marigpa to sansara, niewidzenie. Rigpa to jest pierwotna mądrość, widzenie. Możecie widzieć, czym jest podstawowa natura albo możecie wybrać niewidzenie. I to jest medytacja. Więc wy stwarzacie sansarę, wy stwarzacie nirwanę. I ponieważ jest to takie łatwe, dlatego nazywa się to wrodzonym. Moglibyśmy oczywiście pójść trochę dalej z materiałem, przedstawić jeszcze trochę więcej wyjaśnień, ale raczej doradzałabym przemyśleć to, o czym teraz było. Aby uświadomić sobie, jak bardzo jest to złożone. Jeśli powiedziałabym dużo więcej, być może rozproszyłabym waszą koncentrację. A więc przemyślcie to.